29 قىركۇيەك – دۇنيەجۇزىلىك جۇرەك كۇنى

جىل سايىن 29 قىركۇيەكتە الەم بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك جۇرەك كۇنى اتالىپ وتەدى. بۇل ماڭىزدى كۇن العاش رەت 1999 جىلى دۇنيەجۇزىلىك جۇرەك فەدەراسياسىنىڭ باستاماسىمەن ۇيىمداستىرىلىپ، سودان بەرى جىل سايىن جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋعا، دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋدارۋعا ارنالعان ءىس-شارالار وتكىزىلەدى.

جۇدىرىقتاي عانا بولعانمەن، جۇرەك – ادام اعزاسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ورگان. ول توقتاماي جۇمىس ىستەپ، ءبىزدى ومىرمەن بايلانىستىرىپ تۇرادى. جۇرەك — دەنەمىزدەگى باستى "موتور". سوندىقتان ونىڭ ساۋلىعىنا، كۇتىمىنە ءمان بەرۋ اسا قاجەت.

بۇل كۇن — وزىمىزگە ءبىر ءسات بولسىن كوڭىل ءبولىپ، جۇرەك ساۋلىعى تۋرالى ويلانۋعا سەبەپ.
ەندەشە، "جۇرەكتى كۇتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟"  دەگەن ساۋالعا Aqshamnews.kz ءتىلشىسى ىزدەنىپ كوردى. 

جۇرەك ساۋلىعى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

1. تاماقتانۋ راسيونىن قاداعالاۋ

دۇرىس تاماقتانۋ — جۇرەك ساۋلىعىنىڭ نەگىزى.

• ازايتىڭىز: جىلدام كومىرسۋلار (اق نان، تاتتىلەر)، تۇز (كۇنىنە 5 گ دەيىن)، قۋىرىپ دايىندالعان تاعامدار، فاست-فۋد.
• كوبەيتىڭىز: بالىق (تەڭىز جانە وزەن)، جاڭعاقتار، ءداندى داقىلدار، جاڭا پىسكەن كوكونىستەر مەن جەمىستەر.
• تەڭگەرىمدىلىك ماڭىزدى: ءارتۇرلى تاعام تۇرلەرىن تۇتىنۋ ارقىلى اعزاعا قاجەتتى بارلىق قورەكتىك زاتتاردى قامتاماسىز ەتىڭىز.

ارتىق تاماقتانۋدان ساق بولىڭىز — بۇل جۇرەككە قوسىمشا سالماق تۇسىرەدى.

2. تۇراقتى قوزعالىس پەن جاتتىعۋلار

جۇرەك — جاتتىعۋدى قاجەت ەتەتىن بۇلشىقەت.

كۇنىنە كەمىندە 45 مينۋت ورتاشا قارقىندى فيزيكالىق بەلسەندىلىكپەن اينالىسقان ءجون: 

• جاي جۇگىرۋ
• جاياۋ سەرۋەندەۋ
• ۆەلوسيپەد تەبۋ
• سكانديناۆيالىق ءجۇرىس
• ءجۇزۋ

بۇل جاتتىعۋلار جۇرەكتىڭ جۇمىسىن جاقسارتىپ، قان اينالىمىن تۇراقتاندىرادى جانە ارتىق سالماقتان ارىلۋعا كومەكتەسەدى.

3. ۇيقىنى جەتكىلىكتى مولشەردە الۋ

ەرەسەك ادام ءۇشىن 6–8 ساعاتتىق ساپالى ۇيقى قاجەت.

كەشكە كوفە ىشپەڭىز، ۇيىقتار الدىندا تەلەديدار قاراۋ مەن تەلەفون قولدانۋدى شەكتەڭىز.

ءبىر ۋاقىتتا ۇيىقتاپ، ءبىر ۋاقىتتا ويانۋعا تىرىسىڭىز.

جۇيەلى ۇيقى — جۇرەككە دەمالىس بەرىپ، كۇيزەلىس دەڭگەيىن تومەندەتەدى.

4. زياندى ادەتتەردەن باس تارتۋ

تەمەكى شەگۋ مەن الكوگولدى شامادان تىس تۇتىنۋ — جۇرەك پەن قان تامىرلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن جاۋلارى.

بۇل ادەتتەر ينفاركت، ينسۋلت، گيپەرتونيا جانە باسقا دا اۋىر اۋرۋلاردىڭ ءقاۋپىن بىرنەشە ەسە ارتتىرادى.

دەنساۋلىققا زياندى ەمەس، پايدالى ادەتتەر قالىپتاستىرىڭىز: تازا اۋادا سەرۋەندەۋ، سپورتپەن اينالىسۋ، پايدالى تاعام ءىشۋ.

5. كۇيزەلىستى باسقارۋ

سوزىلمالى كۇيزەلىس جۇرەك اۋرۋلارىنا اكەلەتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

كۇندەلىكتى كۇيزەلىستى ازايتۋ ءۇشىن:

• مەديتاسيا،
• تىنىس الۋ جاتتىعۋلارى،
• يوگا،
• دەم الۋ ادىستەرى كومەكتەسەدى.

ەموسيالىق تەپە-تەڭدىك — جۇرەككە تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق سىيلايدى.

جۇرەك تۋرالى قىزىقتى جانە ەرەكشە دەرەكتەر

جۇرەك — اعزاداعى ەڭ ەڭبەكقور بۇلشىقەت. جۇرەك جىلىنا 36،5 ميلليون رەت سوعىپ، 10 توننادان استام قان ايدايدى. ال ءومىر بويى ادام جۇرەگى 3 ميللارد رەت سوعادى ەكەن.

جۇرەك قاعىسى ەمبريون دامۋىنىڭ 4-اپتاسىندا باستالادى جانە ادام ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن توقتامايدى.
بارىمىزگە بەلگىلىسى،  جۇرەك — ادامنىڭ باستى ورگانى، ونىڭ توقتاۋى ادام دەنەسىندەگى بارلىق پروسەستەردىڭ توقتاۋىنا جانە ولىمگە الىپ كەلەدى.

جوعارىدا ايتىلعانداردان بولەك، جۇرەك جايلى قىزىقتى جانە ەرەكشە 10 فاكتىنى ءتىزىپ كوردىك. 

1. جۇرەك تە ءبىر ءسات توقتاپ، دەمالادى

ءبارىمىز جۇرەكتىڭ ەشقاشان توقتاماي جۇمىس ىستەيتىنىن بىلەمىز. ول ءبىر رەت جانە ماڭگىلىككە توقتايدى.
الايدا، ونىڭ جۇمىسىندا ميكرو-ۇزىلىستەر ءبارىبىر بولادى ەكەن. مىسالى:

• جۇرەك قاقپاقشالارى اشىلىپ-جابىلعان ساتتەردە،
• نەمەسە تۇشكىرگەن كەزدە.

وسى ۇزىلىستەردىڭ جيىنتىعى ادام ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعىن ەسەپتەگەندە جالپى 20 جىلعا دەيىن جەتۋى مۇمكىن.

2. ەكى بولىكتەن تۇراتىن ءبىرتۇتاس ورگان

جۇرەك — بۇكىل اعزانىڭ جۇمىسىن قامتاماسىز ەتەدى، ءبىراق ونىڭ سول جاق بولىگى قاننىڭ ۇلكەن اينالىمىن قامتاماسىز ەتەدى (اعزا بويىنشا)، ال وڭ جاعى — تەك كىشى اينالىمدى (وكپەگە دەيىن جانە كەرى) قامتاماسىز ەتەدى.

3. ەلەكتر جۇرەك

كينوفيلمدەردە جۇرەكتى دەنەدەن الىپ، شىعارعان كادرلاردى كورگەن بولارسىزدار. سول ساتتە ونىڭ ءالى سوعىپ جاتقانىن كورسەتەدى. فيلمدەگى وسىنداي كورىنىس - شىندىققا ءبىرشاما جاقىن. 

سەبەبى جۇرەك بۇلشىقەتى وزدىگىنەن ەلەكتر يمپۋلستەرىن شىعارا الادى. ول وتتەگىمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتىلىپ تۇرسا، جۇرەك ادام دەنەسىنەن تىس تا سوعا بەرۋى مۇمكىن.

4. جۇرەكتىڭ قاتەرلى ىسىگى

جۇرەكتە قاتەرلى ىسىكتىڭ پايدا بولۋى — وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس.

بۇل ورگاننىڭ ەرەكشەلىگى — ونىڭ بۇلشىقەت تالشىقتارىنىڭ ەرەكشە قۇرىلىمىندا جانە ميوكاردتا (جۇرەك بۇلشىقەتىندە) جۇرەتىن وتە جىلدام الماسۋ (مەتابوليزم) پروسەستەرىندە جاتىر.

سونىمەن قاتار، جۇرەك جاسۋشالارى قالپىنا كەلمەيدى — ياعني، زاقىمدانعان جۇرەك بۇلشىقەت ءتىنى قايتا قالپىنا كەلۋگە قابىلەتسىز.

بۇعان جۇرەك بۇلشىقەتىنىڭ ەرەكشە قۇرىلىمى جانە ميوكاردتاعى وتە جىلدام زات الماسۋ پروسەسى سەبەپ.

ودان بولەك، جۇرەك جاسۋشالارى قالپىنا كەلمەيدى — ياعني، زاقىمدانعان جۇرەك تىندەرى رەگەنەراسياعا ۇشىرامايدى.

5. عارىشتاعى جۇرەك

عارىشتا، سالماقسىزدىق جاعدايىندا جۇرەك وزگەرەدى: كىشىرەيىپ، دومالاق پىشىنگە يە بولادى.

ءبىراق ادام جەرگە ورالعاننان كەيىن شامامەن جارتى جىل ىشىندە جۇرەك قايتادان قالىپتى پىشىنىنە كەلەدى.

6. جۇرەك ىرعاعى

ءبىز كەۋدەگە قولدى قويعاندا سەزىنەتىن ءدۇرسىلى — بۇل، شىن مانىندە، جۇرەك قاقپاقشالارىنىڭ جابىلۋ ءساتى.

ءدال وسى قوزعالىستار جۇرەك ىرعاعىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

7. كۇلكى ءومىردى ۇزارتادى

بۇل — شىندىق.
ادام كۇلگەن كەزدە قان تامىرلارىنىڭ قابىرعالارى بوساڭسىپ، قان اينالىمى 20%-عا دەيىن ارتادى.
كوڭىل كۇيدىڭ جاقسارۋى مەن قان اينالىمىنىڭ بەلسەندىلىگى جۇرەككە وڭ اسەر ەتەدى.

8. ەرلەر مەن ايەلدەر جۇرەگى

ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ  جاراتىلىسىندا، بولمىسىندا ەرەكشەلىك كوپ. بۇل ايىرماشىلىق جۇرەككە دە قاتىستى.

ايەل جۇرەگى ورتاشا ەسەپپەن مينۋتىنا 78 رەت، ەرلەردىكى شامامەن 70 رەت سوعادى ەكەن.

ياعني، ايەل جۇرەگى جىلدامىراق سوعادى.

9. قان ايداۋ قۋاتى

جۇرەك ادامنىڭ بەلسەندىلىگىنە قاراي ءارتۇرلى كولەمدە قان ايدايدى:

• تىنىش كۇيدە — مينۋتىنا 4–5 ليتر،
• فيزيكالىق قوزعالىس كەزىندە — 30 ليترگە دەيىن.

كاسىبي سپورتشىلاردا بۇل كورسەتكىش 40 ليترگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن. سپورتپەن شۇعىلداناتىن ادامنىڭ جۇرەگى وتە ءتوزىمدى ءارى قۋاتتى بولۋى وسى سەبەپتەن.

10. جۇرەكتىڭ ولشەمى قانداي؟

ءار ادامنىڭ جۇرەگى ءارتۇرلى پىشىندە جانە ءارتۇرلى كولەمدە بولادى.
ءوز جۇرەگىڭىزدىڭ شامامەن قانداي كولەمدە ەكەنىن بىلگىڭىز كەلسە — جۇدىرىعىڭىزدى ءتۇيىپ كورىڭىز. جۇرەگىڭىزدىڭ كولەمى ءدال وسى جۇدىرىعىڭىزداي.

ال جۇرەكتىڭ قانشالىقتى كۇشپەن جيىرىلىپ، قان ايدايتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن — قولىڭىزبەن تەننيس دوبىن قىسىپ كورىڭىز. بۇل جۇرەك بۇلشىقەتىنىڭ ءار سوعىسىندا قاناينالىمدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جۇمسايتىن كۇشىن بەينەلەيدى.

جۇرەك — كوپتەگەن ءتىرى اعزالار ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى مۇشە.
الايدا، تاڭقالارلىعى، بارلىق تىرشىلىك يەلەرىندە جۇرەك بولا بەرمەيدى.

سوندىقتان دا جۇرەكتى ساقتاۋ مەن قورعاۋ دەگەن — وعان تۇسەتىن ەموسيالىق كۇيزەلىستەر مەن فيزيكالىق شامادان تىس جۇكتەمەنى ازايتۋ. سوندا ۇزاق ءارى باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى ارتاتىنى ءسوزسىز.

دارىگەرگە قاشان جۇگىنۋ كەرەك؟

كوپ جاعدايدا جۇرەككە قاتىستى العاشقى اۋىرسىنۋ بەلگىلەرىن ەلەمەي جاتامىز. كەيدە جاي شارشاۋ، كۇيزەلىس نەمەسە اسقازانمەن بايلانىستى اۋىرسىنۋ سياقتى كورىنەتىن بەلگىلەر — شىن مانىندە جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسىنىڭ بۇزىلىستارىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن. 

جۇرەك — ءۇنسىز سىرقاتتانۋى مۇمكىن. سوندىقتان ونىڭ بەرەتىن ءاربىر بەلگىسىنە ءمان بەرۋ وتە ماڭىزدى.
⠀
كارديولوگ ماماندار مىنانداي بەلگىلەر پايدا بولعان جاعدايدا، دارىگەرگە مۇمكىندىگىنشە تەز ارادا كورىنۋگە كەڭەس بەرەدى:

سول جاق كەۋدەدە نەمەسە ءتوس ارتىندا وتكىر، كۇيدىرىپ اۋىرتاتىن اۋىرسىنۋ؛

شامادان تىس جۇكتەمە كەزىندە پايدا بولىپ، تىنىشتىقتا باسىلاتىن قىسىپ اۋىراتىن اۋىرسىنۋ؛

ەنتىگۋ، اۋا جەتىسپەۋشىلىگى؛

اياقتاردىڭ ءىسىنۋى، اسىرەسە كەشكە قاراي؛

جۇرەك سوعىسىنىڭ بۇزىلۋى — جيىلەپ كەتۋى، ۇزىلىستەر، اريتميا؛

كەنەتتەن ەسىنەن تانۋ نەمەسە السىرەۋ.

بۇل بەلگىلەر جۇرەك-قان تامىرلارى جۇيەسىندە كۇردەلى بۇزىلىستار بارىن كورسەتۋى مۇمكىن.

جۇرەك — ءومىردىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ول ەش توقتاۋسىز جۇمىس ىستەيدى. سول سەبەپتى وعان ۇنەمى قامقورلىق قاجەت. دۇنيەجۇزىلىك جۇرەك كۇنى — ءوزىڭىزدىڭ جانە جاقىندارىڭىزدىڭ جۇرەك ساۋلىعىن ويلانۋعا، كۇندەلىكتى ادەتتەردى قايتا قاراۋعا ارنالعان ءسات.