جاقسىنىڭ جارى
وزىندىك ولەڭ ورنەگى، التىن قورعا ەنگەن ءان ماتىندەرى ارقىلى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن شءومىشباي سارييەۆ – التى الاشقا تانىمال دارىن يەلەرءىنىڭ ءبىرى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى»، «بارىس»، «پاراسات» وردەندەرىنىڭ، فرانس كايكا اتىنداعى حالىقارالىق التىن مەدال، «پلاتينالى تارلان» سىيلىقتارىنىڭ يەگەرى دەگەن ءتارىزدى اتاق-داڭقىنىڭ كوپتىگى ءوز الدىنا، ءشومىشباي ناعاشىباي ۇلى – شىعارمالارى الەم حالىقتارى تىلدەرىنە اۋدارىلۋ جاعىنان دا، انگە ءسوز جازۋ تۇرعىسىنان دا قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان قالامگەر.
ءوزى ومىردەن وتسە دە، اقىننىڭ قازاق رۋحانياتىنا قوماقتى ۇلەس بولىپ قوسىلعان اسىل مۇراسى ماڭگى جاسارى انىق. ءومىرى ولەڭ بولىپ ورىلگەن ءشومىشباي اعانىڭ تاعىلىمدى عۇمىرىنا از-كەم وي جۇگىرتۋ ماقساتىندا ءبىز اقىننىڭ جارى جۇماگۇل اپايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– جۇماگۇل اپاي، ەستۋىمىزشە، ءسىز قوستاناي توپىراعىندا، ايتارلىقتاي ورىستانعان ايماقتا دۇنيەگە كەلگەن ەكەنسىز، ال ءشومىشباي اعا قايماعى بۇزىلماعان قازاقى ورتا – سىر وڭىرىندە تۋعان. سوعان قاراماستان، تاعدىرلارىڭىز قالاي توعىستى؟
– مەن قوستانايدان 30 شاقىرىم جەردەگى شوققاراعاي اۋىلىندا تۋىپ وسكەم. ول كەزدە قوستانايدا ى.التىنسارين اتىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبى بار ەدى. ال ءبىز تۇرعان جەردە ورىس مەكتەپتەرى كوپ بولدى. اكەم «قازاقشا بىلمەي قالادى» دەپ، ءبىزدى قوستانايداعى قازاق مەكتەبىنە بەردى. ۇيدەگى 6 بالا، ءبارىمىز سول مەكتەپتى بىتىردىك. بۇل جونىنەن اكەمە ريزامىن. ەگەر مەن قازاقشا بىلمەي، ورىسشا سويلەپ تۇرسام، شوكەڭمەن جولىمىز توعىسپاس پا ەدى، مىسالى...
– جالپى، قالاي تانىستىڭىزدار؟
– مەن ول كەزدە الماتىدا بايلانىس سالاسىندا وقيتىنمىن. بىردە دوس قىزدارمەن ورتالىق الاڭدا وتەتىن وتشاشۋدى كورۋگە باردىق. كەنەتتەن الدىمىزدان شىعا كەلگەن ءبىر توپ جىگىت كازگۋ-دە وقيتىندارىن ايتىپ، بىزبەن تانىسا كەتتى. شوكەڭنىڭ قولىندا كىتاپ بولدى. قانداي كىتاپ ەكەنىن سۇراعانىمىزدا شوكەڭ: «بۇل – دارىندى جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ «قامشىگەر» اتتى جاڭا تۋىندىسى. مەن سەندەرگە بەرەيىن. ءبىراق وقىپ بولعان سوڭ وزىمە قايتارىپ بەرىڭدەر» دەدى. بولمەمىزگە كەلگەن سوڭ كىتاپتى پاراقتاپ قاراساق، سويلەمدەردىڭ استىن سىزىپ، ۇتىمدى ويلارى بار تۇستارىنا ءمان بەرىپ، زەردەلەپ وقىعان ەكەن. كەيىننەن شەكەر دەگەن قۇربىم ەكەۋمىز كىتاپتى اپارىپ بەرۋ ءۇشىن كازگۋ-ءدىڭ سول كەزدەگى ۆينوگرادوۆ كوشەسىندەگى جاتاقحاناسىنا باردىق. وسى وقيعا شوكەڭ ەكەۋمىزدىڭ جاقىنىراق تانىسىپ، ارالاسىپ كەتۋىمىزگە سەبەپشى بولدى.
ءبىر قىزىعى، ەكەۋمىز العاش كەزدەسكەندە ول ءوزىن «شالقار»، مەن «ءجاميلا» دەپ تانىسقانىمىز بار. ويتكەنى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ شىعارماسىنداعى «ءجاميلا» دەگەن ەسىم ماعان قاتتى ۇنايتىن، ال شوكەڭە جولداستارى «ءشومىشباي» دەگەن ۇلكەن كىسىنىڭ اتى سياقتى، ساعان «شالقار» دەگەن ات جاراسادى» دەيدى ەكەن. ۋاقىت وتە كەلە «شالقار» دەگەن ەسىم شوكەڭنىڭ ادەبي بۇركەنشىك اتىنا اينالدى.
– اعانىڭ ەسىمى «ءشومىشباي» دەپ قويىلۋىنىڭ دا وزىندىك تاريحى بار كورىنەدى عوي...
– ول راس. ءشومىشبايدىڭ اناسى 11 قۇرساق كوتەرىپتى. ءبىراق اۋەلگى 3 پەرزەنتى اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ جۇرە باستاعاندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى شەتىنەپ كەتە بەرىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە ەنەمىز تاعى جۇكتى بولادى. اۋلەتتىڭ ۇلكەن اجەلەرىنىڭ ءبىرى تۇسىندە ايان بەرىلگەنىن ايتىپ: «ءشومىش اۋليەنىڭ اتىن قويساڭ، بالاڭ تۇرادى» دەيدى. ءشومىشبايدىڭ اتى سولاي قويىلادى. ءسويتىپ، اناسى ودان كەيءىن دە 6 بالا كوتەرىپ، بارلىعىن امان-ەسەن ءوسىرىپ جەتكىزەدى.
ءبىز 1971 جىلى 15 ساۋىردە شاڭىراق كوتەردىك. ارامىز 5 جاس ەدى. ياعني ول 25-تە، مەن 20-دا بولدىم.
– تاربيەڭىز قازاقى بولعانىمەن، ءسىز بايلانىس سالاسىنىڭ، ءشومىشباي اعا ادەبيەتتىڭ ادامى بولدى. ءتۇسىنىسۋ قيىنعا سوقپادى ما؟
– راس، مەن باسىندا پوەزيانى تۇسىنگەن جوقپىن. 5-كۋرستا وقىپ جۇرگەندە «لەنينشىل جاس» گازەتىنە شوكەڭنىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى شىققان ەكەن. سونى ماعان اكەلىپ كورسەتتى. ول مەنى: «قانداي كەرەمەت! ولەڭدەرىڭىز گازەتتىڭ جارتى بەتىن تۇگەل الىپتى عوي!» دەپ تاڭ قالىپ، قۋانادى دەپ ويلاپتى. مەن قارادىم دا، ءجاي عانا «جاقسى ەكەن» دەدىم. ءوزىم ىشتەي «گازەتكە شىققانعا نەگە سونشا قۋانادى؟ ءبارىبىر ونىڭ بەتىن تولتىرۋ ءۇشىن ماتەريالدار كەرەك قوي» دەپ ويلادىم. ال شىندىعىندا، جاس اقىننىڭ ولەڭدەرى رەسپۋبليكالىق گازەتكە جاريالانۋى ۇلكەن ابىروي، ماقتانىش ەكەن عوي. ونى كەيىن ءتۇسىندىم.
– ءسىز تانىعان، بىلگەن ءشومىشباي اعا قانداي ادام ەدى؟
– شوكەڭ ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرمايتىن، وتە اقكوڭىل، بالالارعا جايلى، اعايىن-تۋىسقا قامقور ەدى. ءوزى بالا مىنەزدى، بولماشى نارسەگە رەنجيتىن، ءبىراق تەز قايتاتىن. ءوزىن بىرەۋ رەنجىتسە ۇيدە بايىز تاۋىپ وتىرا المايتىن. ىلە-شالا تەلەفون سوعىپ كەشىرىم سۇراپ، تۇسىنىستىك تانىتاتىن.
«ول جەردە سەنىڭ ەش كىناڭ جوق. قايتا ول سەنى اشۋلاندىردى عوي دەسەم، «ونىڭ جۇرەگىندە بىردەڭە قالىپ قويدى. مەن-اق كەشىرىم سۇراپ، كوڭىلىندەگى كىربىڭدى تارقاتا سالايىنشى. بىرەۋدىڭ ماعان ازعانتاي بولسا دا رەنىشى بولسا، ولەڭ جازا المايمىن» دەيتىن.
«بيزنەس» دەپ، باسقا دەپ، اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر اۋىتقىمايتىن، باسىنان اياعىنا دەيىن شىعارماشىلىقتىڭ ادامى بولدى. ەشقاشان ەشتەڭەگە الاڭداعان جوق. بىرەۋدىڭ ۇيىنە نە كولىگىنە قىزىققان ەمەس. شوكەڭ اندەرگە ءماتىن جازعان كەزىندە بىزدە اقشا كوپ بولدى، مەن دە جاقسى ايلىق الىپ ءجۇردىم. سونىڭ ءبارىن ءبىز قىدىرۋعا جۇمسادىق. مەنى ەشقاشان جانىنان قالدىرعان ەمەس. ول كورگەن جاقسىلىقتى مەن دە كوردىم. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ايەلدەرى اراسىندا مەن سياقتى الەم ەلدەرىن ارالاعاندارى سيرەك. شيپاجايلارعا دا بىرگە باردىق. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە شەتەلگە كوپ شىعارا قويمايتىن. ال تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان سوڭ، دۇنيە ءجۇزىن ارالاۋعا جول اشىلدى.
– وعان ءشومىشباي اعانىڭ اۋدارما ىسىنە دە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، بۇل سالادا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەنى سەبەپ بولعان سياقتى...
– ءيا، شوكەڭ الدەكىمنىڭ شىعارماسى وزىنە ۇناسا بولدى، ونىڭ قاي ۇلت ەكەنىنە قاراماي اۋدارا بەرەتىن. مىسالى، رۋمىن اقىنى ميحاي ەمينەسكۋ شىعارمالارىن ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا اۋدارعان اقىن جالعىز شوكەڭ ەكەن. سول ەڭبەگىنە وراي، ميحاي ەمينەسكۋدىڭ بۋحارەستە وتكەن 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنايى شاقىرىلدى. ال ميحاي ەمينەسكۋ رۋمىن ادەبيەتىنىڭ ءىرى كلاسسيگى، ءبىزدىڭ اباي سياقتى ەڭ ايگىلى اقىنى ەكەن.
ودان بولەك، قىرعىزدىڭ «ماناسىن» اۋدارعان ۆاريام سينگح شوكەڭنىڭ ولەڭدەرىن حيندي تىلىنە ءتارجىمالاپ، كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە دەليگە ارنايى باردىق. سول ساپاردان كەيىن شوكەڭدى ءۇندىستاننىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ارنايى قابىلدادى. شوكەڭ راحمەتىن ايتىپ، سوسىن قازاق قالامگەرلەرىنەن حيندي تىلىنە كىمدەردىڭ شىعارمالارى اۋدارىلعانىن سۇراسا: «اباي، ءشومىشباي» دەپتى. «مازاق قىپ تۇر ما» دەپ ويلاپ، م.اۋەزوۆتىڭ، ا.شامكەنوۆتىڭ شىعارمالارى بار ەكەنىن ايتقان عوي شوكەڭ. سويتسە: «ولار ءۇندىستان ساپارى تۋرالى قازاق تىلىندە جازدى، ءبىراق ول ەڭبەكتەر حيندي تىلىنە اۋدارىلعان جوق» دەپتى ەلشى. شىنىمەن دە سولاي عوي. ءبىر قۋانارلىعى، ءقازىر ۇلىقبەكتىڭ، تاعى ءبىراز قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى اۋدارىلىپ جاتقان كورىنەدى.
ءبىر وكىنەتىنىم، شەتەلگە ساپارلارىمىزدا بالالاردى بىرگە الىپ جۇرمەپپىز. مەكتەپتەگى ساباق بىتكەن بويدا ولاردى قىزىلورداعا جىبەرەتىنبىز. اعايىن-تۋىستاردىڭ بارلىعى شوكەڭدى كەرەمەت سىيلايتىن. كەيدە مەن جۇمىستان شىعا الماي جاتسام، كەلىندەردىڭ وزدەرى كەلىپ، ءبىزدىڭ ءۇش بالانى اۋىلعا الىپ كەتەتىن.
– عافۋ قايىربەكوۆ «قوس قاناتتى اقىن» دەسە-دەگەندەي، ءشومىشباي اعا پوەزيانى دا، انگە ءسوز جازۋدى دا قاتار الىپ ءجۇرىپ، 30-دان استام جىر جيناقتارىن، 500- گە تارتا ءان ماتىندەرىن تۋدىرعان ەكەن. كۇندەلىكتى رەسمي جۇمىسى تاعى بار. سونىڭ بارىنە قالاي ۇلگەردى، قالاي ۇيلەستىردى؟
– ءيا، ويلاپ تۇرساق، قازاقتىڭ بارلىق تانىمال انشىلەرىنىڭ رەپەرتۋارىندا ءشومىشباي سارييەۆ ولەڭىنە جازىلعان اندەر بار ەكەن. روزا رىمبايەۆا «اتامەكەن»، نۇرلان ونەربايەۆ «قاراعىم-اي»، ماقپال ءجۇنىسوۆا مەن سەمبەك جۇماعالييەۆ «عاشىقتار جىرى»، باعدات سامەدينوۆا «سارىارقا» اندەرىن شىرقاپ، حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. دوستارى دا كوپ بولدى. شىعارماشىلىق تۇرعىسىندا ارالاسقان ءانشى، كومپوزيتورلاردىڭ قاي-قايسىسى دا شوكەڭنىڭ اسا ەڭبەكقور، سان قىرلى تالانت ەكەنىن ايتىپ، قۇرمەتپەن ەسكە الادى.
شوكەڭنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى ولەڭ جازۋمەن ءوتتى. ولەڭدى كوبىنە تۇندە شىعاراتىن. ءبىر ءان ءماتىنىنىڭ ونشاقتى نۇسقاسىن جازاتىن. كەيدە تەز، كەيدە ۇزاق جازاتىن كەزى بولاتىن. ءوزى ءانشى ەمەس، ءبىراق ولەڭىن دومبىراعا سالىپ وتىرىپ، ۇيلەسپەيتىن تۇستارىن ءوزى وڭدەپ، جوندەپ، رەتكە كەلتىرىپ الاتىن.
بۇل رەتتە، ز.قابدولوۆتىڭ: «ءاننىڭ عۇمىرلى بولۋى تەك ءسوز ماتىنىنە عانا بايلانىستى، ءسوزى جاقسى بولسا عانا ءاندى حالىق ءسۇيىپ ايتادى، عۇمىرلى بولادى. مەن سونداي اندەردىڭ ءماتىنىن ءشومىشبايدىڭ اندەرىنەن كورىپ، سەزىنەمىن، ول – انگە ءماتىن جازۋدىڭ شەبەرى» دەپ ايتقانى بار.
كەيدە كۇندىز كابينەتىندە جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزىندە ءبىز ەشقاشان ەسىگىن قاعىپ كىرىپ، بولماسا نازارىن اۋدارىپ، كەدەرگى كەلتىرمەيتىنبىز. كىم تەلەفون سوقسا دا شاقىرمايمىز، «وسىنداي ادام حابارلاستى» دەپ كەيىننەن ايتاتىنبىز. كوكەيىندە جۇرگەن ولەڭى جازىلىپ بىتسە، ەرەكشە قۋانىپ، ماعان وقىپ بەرەتىن، مەن پىكىرىمدى ايتاتىنمىن. ءسويتىپ، بارلىق شىعارماسىمەن اۋەلى مەن تانىساتىن ەدىم.
– بالالارىمەن قارىم-قاتىناسى قانداي بولدى؟
– ءبىز ءبىر شاڭىراقتا 50 جىل عيبراتتى، باقىتتى عۇمىر كەشتىك. 2 ۇل، 1 قىز تاربيەلەپ وسىردىك. ءوزى دە ومىرىنە وتە رازى بولىپ ءوتتى. ماعان: «سەن مەنىڭ ارتىمدا قال. بالالاردىڭ قۋانىشى مەن راحاتىن كور» دەپ ايتاتىن. بالالارى مەن نەمەرەلەرىن «مەنىڭ پاتشالارىم» دەپ ەرەكشە جاقسى كوردى. باۋىرى اۋىراتىن ەدءى. سوڭعى جىلدارى دەنساۋلىعى ناشارلاپ ءجۇردى. كورونوۆيرۋستىڭ دا اسەرى بولماي قالعان جوق. ۇنەمى ەلدىڭ ورتاسىندا، ونەر كەشتەرىندە جۇرەتىن ادامعا ىندەت كەزىندە ۇيگە قامالىپ قالعانى قيىن ءتيدى.
– ءشومىشباي اعا ومىردەن وتكەنمەن، ارتىندا اسا قۇندى رۋحاني مۇراسى قالدى. ولەڭدەرى جىرسۇيەر قاۋىمنىڭ جادىندا، ودان قالسا، ءان بولىپ اۋەلەپ، تىڭداۋشى جۇرەگىنەن الدەقاشان ورىن الدى. ەسكە الۋ، ونەرىن ۇلىقتاۋ شارالارى دا جەر-جەردە قولعا الىنۋدا. سونىڭ ءوزى داتكە قۋات. سولاي ەمەس پە؟
– – ءيا، شوكەڭ ومىردەن وزعاننان كەيىن ەكىنشى عۇمىرى باستالدى دەپ ويلايمىن. الماتىدا ءقازىر ءبىز تۇرىپ جاتقان ۇيدە اقىننىڭ قۇرمەتىنە مەموريالدىق تاقتا اشىلدى، كەڭسايداعى زيراتىنىڭ باسى كوتەرىلدى، قىزىلوردا قالاسىنداعى وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيىندە شوكەڭە ارنالعان بۇرىش اشىلىپ، وندا ءوزى تۇتىنعان ءبىرقاتار زاتتارى قويىلدى، استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا ءشومىشباي سارييەۆتىڭ شىعارماشىلىق زالى اشىلدى، «سىر ەلىنىڭ تۇلعالارى» اتتى سەريامەن تەلەحابار ءتۇسىرىلىپ، «جۇرەگىم – قازاق ەلى» اتتى جىر جيناعى، «قوس قاناتتى اقىن ءشومىشباي سارييەۆ: فوتوالبومى»، «عيبراتتى عۇمىر»، ش.سارييەۆ شىعارمالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشى شىقتى، «دۇنيەنى جالت قاراتسام دەپ ەدىم» اتتى جيناعى ۇيعىر تىلىندە جارىق كوردى. 2003 جىلى قىزىلدوردادا شوكەڭدى ەسكە الۋ كەشى ءوتتى، سوسىن «تەڭىزدەن سوققان جەل» اتتى پوەزيا كىتابى بىلتىر «اتامۇرا» باسپاسىنان باسىلىپ شىقتى.
– اتالعان ءىس-شارالاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا وتۋىنە مۇرىندىق بولىپ جۇرگەنىڭىز بەلگىلى. اللا سىزگە ءارقاشان كۇش-قۋات بەرسىن! بۇدان بولەك، ءوز تاراپىڭىزدان شومىشبەي اعا جونىندە ەستەلىك جازۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
– ماعان «كىتاپ جازساڭشى» دەيتىندەر كوپ. ءبىراق شوكەڭ: «مەن تۋرالى ماتەريال جازۋشى بولما. ايتسا – دوستارىم، ادەبيەتشىلەر ايتسىن» دەيتىن. ونىڭ ۇستىنە ءوزىم دە قوسارلانعاندى ۇناتپايتىنمىن. ايتەۋىر كولەڭكەسىندە جۇرە بەردىم. جامان بولعام جوق. ول كورگەن سىي-قۇرمەتتى مەن دە كوردىم. تورگە شىقسا، جانىندا مەن دە بىرگە وتىردىم. شومىشبايمەن قول ۇستاسىپ وتكەن جارتى عاسىرلىق ءومىر جولىما، قىزىقتى دا ءماندى عۇمىرىما ريزامىن. بارلىق كەزدە جانىنان تابىلىپ، ادەبيەتتەگى ۇلكەن اعالارىنا، دوستارىنا قىزمەت جاساعانىما شۇكىرلىك ەتەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!