باۋىرجان مومىش ۇلى: «سوعىس – ادامزات ءومىرىنىڭ ۇلى تراگەدياسى، ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى قىل كوپىر»، – دەمەكشى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاندى تىرناعىنا قازاقتىڭ قارا كوزدەرى دە ىلىگىپ، رەسمي دەرەكتەرگە سەنسەك، ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭنان استام قازاقستاندىق اسكەرگە شاقىرىلىپ، ونىڭ 600 مىڭنان استامى ەلدى قورعاۋ ىسىندە قان توگىپ، ەر جۇرەك باتىرلارىمىز قازا تاپتى، اراسىندا ءىز-تۇزسىز جوعالعاندارى قانشاما. ەلىم دەپ كەۋدەسىن وققا توسقان باتىرلارىمىز قان كەشىپ ءجۇرىپ، ەرلىك ىستەرىن ۇلگى ەتىپ قالدىردى، قۇربان بولعان قىرشىن ەرتەڭگى جاستارعا باقىت اپەرۋ ءۇشىن ار-نامىسىن تۋ عىپ ۇستاپ، ابىرويمەن ەل الدىنداعى بورىشىن وتەدى، بىزگە – بولاشاق ۇرپاعىنا بەيبىت ءومىردى قالدىردى، ۇلى جەڭىستى الىپ كەلدى.
قازىرگى تاڭدا وسى باتىرلاردىڭ ەرلىگىن جازىپ، ۇرپاقتارى ماقتانىش سەزىممەن ايتىپ جۇرەتىندەي، تاربيە، ۇلگى-ونەگە الاتىنداي ءسوز قالدىرعان دۇرىس. پاتريوتيزم، وتباسىن قادىرلەۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، جاقسىدان ۇلگى الۋ، باۋىرمالدىق سياقتى قۇندىلىقتاردى جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداۋدا. ويتكەنى زامان اعىمىنا قاراي جاستاردىڭ بويىنداعى قۇندىلىقتار وزگەرىپ، نەنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ۇعىنۋ قيىن بولىپ بارادى.
بالا كەزىمدە (وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى) ۇلى جەڭىس مەرەكەسىن كەرەمەت تويلادىق: مەرەكە الدىندا ۇستازدارىمىز اۋىلداعى ەرلەردىڭ ەرلىگى تۋرالى اڭگىمە ساعاتىن وتكىزىپ، ارداگەرلەر شەرۋىندە سوعىس باتىرلارىنا گۇل شوقتارىن ۇسىناتىنبىز. ءاربىر باتىردىڭ سوعىس، وندا جاساعان ەرلىگى، شايقاستاعى وقيعالارى، ۇلى جەڭىسكە جەتۋ جولى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەلەردى ءوز اۋىزدارىنان ەستىپ، سىرتتاي بولسا دا قاندى بالاق شايقاستىڭ كۋاگەرى بولىپ، اۋىلداستارىمىزدىڭ ەرلىك ءىسىن ماقتان ەتىپ ايتىپ جۇردىك. وسىلاي بالا كەزىمنەن قالام مەن قارۋدى قاتار ۇستاعان قاسىم اتامىزدىڭ «جاۋ تىلىنداعى بالا» شىعارماسىنداعى جالىندى ءسوز سۋرەتتەرى مەنى سوعىس تاقىرىبىنا تارتاتىن، ەرلىك تاقىرىبى قاتتى قىزىقتىردى.
ءوزىمنىڭ اتام – مامايەۆ قاسىمبايدىڭ سوعىس ارداگەرى، ەكىنشى توپتاعى سوعىس مۇگەدەگى ەكەنىن دە بىلەتىنمىن. قاسىمباي اتام ەرەكشە تۇلعا ەدى: پەيىلى كەڭ، جومارت، سوزگە ساراڭ، مىنەزى تۇيىق، ىشكى سەزىمىن ەشقاشان سىرتقا شىعارمايتىن، بالاجان، مەيىرىمدى. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ ساماۋىرىندى قايناتادى دا تاپشاننىڭ ۇستىندە ءبىر نۇكتەگە كوزىن الماي قاراپ وتىرىپ، تەرەڭ ويعا شوماتىن. ول وي كەيدە ساعاتقا، كەيدە جارتى كۇنگە سوزىلاتىن. قاسىنا كەلىپ، سىر شەرتكىسى كەلگەن ادامدارعا تەك قىسقا «شۇكىر، قاراعىم، ءبارى جاقسى»، – دەپ جاۋاپ قايىراتىن. ارى قاراي ءسوزدى جالعاستىرماي، قايتادان ىشتەي ويعا باتىپ وتىرا بەرەتىن. سوعىس تاقىرىبىن قوزعاعىم كەلىپ بالالىقپەن: «اتا، سوعىستا قانشا نەمىستى ءولتىردىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا: «سەندەر وندايدى كورمەڭدەر، «سوعىس» دەگەن بالەنىڭ اتىن اتاما. شايقاس دالاسىندا سوعىسقا كەتكەندەردىڭ 33 پايىزى قالدى، مەن سياقتى تالاي جاس جاۋ وعىنان مەرت بولدى. سولاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ سەندەردەي ۇرپاق سۇيەمىن دەپ ويلامادىم. شۇكىر»، – دەپ جاۋاپ قايتاراتىن ەدى.
كەيىن ۋاقىت وتە كەلە سوعىستان العان كونتۋزياسى مەن جاراقاتىنىڭ سالدارىنان اتامنىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. كىشكەنتاي نەمەرەلەرى اتامدى مازاقتاپ ۇيگە كىرە سالا؛ «سەرجانت مامايەۆ»، –دەپ ايقاي سالعانىندا اتام اۋىرىپ جاتقان جەرىنەن: «سەرجانت مامايەۆ پو ۆاشەمۋ پريكازۋ پريبىل»، – دەپ اتىپ تۇرا قالاتىن. وسىلاي سوعىس جايلى ەش سىر تارقاتپاستان اتام 2005 جىلى كوز جۇمدى.
كەيىن ەس كىرە اكەمنەن سۇراعانىمدا ماعان اتام تۋرالى قىزىقتى ءبىر اڭگىمەسىن ايتىپ بەرگەن: «ۇلى وتان سوعىسىنا ماماي اتام مەن ۇلدار اجەم ءۇش ۇلىن اتتاندىرىپ، ۇشەۋى دە ەلگە امان-ەسەن ورالعان. كەيبىرەۋى جالعىز تۇياعىنان حابار كەلمەي زار جىلاپ حابار كۇتكەندە مامايدىڭ ءۇش ۇلى (ۇلكەنى – راحىمباي، ورتانشىسى – سىرعاباي، ءۇشىنشىسى – قاسىمباي) ەلگە جەڭىس تۋىن كوتەرىپ كەلگەن. سوندا ءۇش اعايىندى باس قوسىپ وتىرعاندا ەڭ قاتتى جارالانعان (اتامنىڭ جۇرەك تۇسىنا وق ءتيىپ، جارىقشاعى دەنەسىندە قالعان) كىشىسى قاسىمبايدى ورتاعا الىپ: «قاسەكە، وسى سەن ۇيىقتاعاندى جاقسى كورۋشى ەدىڭ. سوعىستا ءبىر بۇتانىڭ تۇبىندە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقانىڭدا نەمىستەر كەلىپ اتىپ كەتكەن شىعار؟!»، – دەپ قالجىڭدايتىن. سوندا قاسىمبايدىڭ بەرگەن جاۋابى: «ءاي، سىرعاباي، سەن ارتيللەريادا كاتيۋشانىڭ ارتىندا تۇرىپ: «اتىڭدار»، – دەپ قولىڭدى كوتەرگەندە سۇق ساۋساعىڭا عانا وق تيگەن، ءوزىڭ نەمىستىڭ توبەسىن دە كورمەدىڭ عوي. ءبىزدىڭ موتواتقىشتار روتاسىندا قولدا قارۋ دا جوق، شتىك-نوجدى قولعا الىپ، ءبىر كرۋجكا ءسپيرتتى سىلقىتىپ، نەمىسپەن قويان-قولتىق ۇرىسقا تۇسكەن ءساتىمىز بولعان». اكەمنىڭ وسى اڭگىمەسىنەن كەيىن اتامنىڭ نە ءۇشىن سوعىس تۋرالى اڭگىمەنى قوزعاماي، كوپ ويعا شوماتىنىن، سالدارى دەنساۋلىعىنا عانا كەرى اسەرىن بەرىپ قويماي، سول كەزدەگى جاس بوزبالانىڭ بۇكىل عۇمىرى بويى سوعىس زاردابى جۇرەگىندە قارا تاس بولىپ قاتقانىن ءتۇسىندىم. تابيعاتىنان جاۋىنا قيانات جاساماق تۇگىلى، جامان ءسوز ايتپايتىن، كەشىرىمشىل، مەيىرىمدى اتام سوعىستا ءوز قولىنان قۇربان بولعان جاۋدى دا ويلاي ما ەكەن؟ بالاسىنا «ءتايت» دەپ كورمەگەن كەڭ پەيىلدى اتام جاۋعا قارۋدى قالاي كوتەردى ەكەن؟! كىم ءبىلسىن؟!
كەيىن ۋاقىت وتە كەلە تۋعان-تۋىستاردان اتالارىم تۋرالى كەلەسى دەرەكتەردى انىقتادىم:
مامايەۆ راقىمباي (1908-1983) 1943 جىلى سوعىسقا اتتانىپ، ءۇش رەت جارالانعان. 1945 جىلى ۋرباح ماڭىندا دۇشپاننىڭ شابۋىلىن تويتارۋ كەزىندە جاۋدىڭ ارتيللەريالىق اتىسىنا قارسى اتىس جۇرگىزىپ، جاۋدىڭ 1 ستانوگتى پۋلەمەتى مەن ءبولىم سولداتتارىن جويعانى ءۇشىن 4-باتارەيا مينومەتشىسى رەتىندە «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسى ءۇشىن»، «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. كەڭەس اسكەرى قۇرامىندا نەمىس باسقىنشىلارىنان ۋكراينا، شىعىس ەۋروپا حالىقتارىن ازات ەتۋگە ات سالىسىپ، ۇلى جەڭىستى بەرلين قالاسىندا قارسى العان.
مامايەۆ سىرعاباي (1915-1979) 1939 جىلى اسكەرگە وفيسەر اتاعىمەن شاقىرىلىپ، 16-ارتيللەريالىق مينومەت پولكىندە وقىپ، ۋكراين مايدانىندا اتقىشتار پولكىندە روتا كومانديرىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارادى. جاۋدى تىقسىرا جەڭە وتىرىپ بەرلينگە دەيىن بارىپ، جەڭىستى مايدانداستارىمەن بىرگە قارسى الادى. شتابتىڭ بۇيرىعىمەن بەرليندە پوچتامتتى باسقارعان. قازاق سسر پەداگوگيكالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعان.
مامايەۆ قاسىمباي (1920-2005) سوعىستان بۇرىن كەڭەس اسكەرى قاتارىندا اسكەري بورىشىن وتەپ ءجۇرىپ سوعىسقا كەتكەن، 1942 جىلى شىنتاعىنان جارالانىپ ەلگە ورالادى دا، 1943 جىلى سوعىسقا قايتا سۇرانىپ ەكىنشى رەت سوعىسقا اتتانعان. ەكىنشى رەت بارعانىندا ستالينينگراد مايدانىندا 47-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا پۋلەمەتشى بولعان. ءى دارەجەلى «ۇلى وتان سوعىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالادى.
ناعاشى اتام، تولەنوۆ ىنتىقباي (1923-1975)، 1941 جىلى سوعىسقا اتتانار الدىندا وفيسەرلەر دايىندايتىن كۋرستى ءبىتىرىپ، كۋرسكىدە وفيسەرلىك قىزمەت، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى نكۆد (نارودنىي كونترول ۆنۋترەننيح دەل) قىزمەت اتقارعان، لۋگوۆوي اۋدانىنىڭ دەپۋتاتى بولعان. سوعىستا العان جاراقاتىنىڭ سالدارىنان ۇزاق جىلدار بويى زارداپ شەگىپ، دارىگەرلەر دەنەسىنەن وقتىڭ جارىقشاعىن الا الماي قايتىس بولعان. «ەرلىگى ءۇشىن»، «ەڭبەك ۇزدىگى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.
وسىلاي سۇراپىل سوعىستا قولىنا قارۋ الىپ، وتتى مايدانعا اتتانىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان اتالارىمنىڭ سوعىس كەزىندەگى ەرلىگى، سوعىستان كەيىن ەلدى قالپىنا كەلتىرۋ ىسىندەگى ادال ەڭبەگى جانە تەك سۋرەت بەتىندە قالعان جارقىن بەينەلەرى ۇرپاقتارىمەن بىرگە جاسايدى. ۇرپاقتارىنا ءجۇز جىلدىق ازىق بولاتىن جاقسى اتىن قالدىرىپ قانا قويماي، بەيبىت عۇمىردى سىيلاعان، ۇرپاق ءۇشىن قان توككەن اتالارىمىزدىڭ جاندارى ماڭگىلىك ءجانناتتا بولسىن، اماناتتارىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن ۇرپاعىنا يمان بەرسىن!!!
ق ر ۇقك شەكارا اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى،
پودپولكوۆنيك گ. مامايەۆا