وتكەن اپتادا قازاقستاندا تانىمال مەسسەندجەرلەر — Telegram جانە WhatsApp جاپپاي ىستەن شىقتى. بۇل ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرعان جاعداي ەمەس. رەسپۋبليكا تۇرعىندارى رەسەي فەدەراسياسىنداعى ينتەرنەت-رەسۋرستاردىڭ بۇعاتتالۋى نەمەسە باياۋ جۇمىسى ەلىمىزدەگى ينتەرنەت جەلىسىندەگى اقاۋلارعا سەبەپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بايقادى. وكىنىشكە وراي، مۇنداي جاعىمسىز «سايكەستىكتەر» ءجيى كەزدەسەتىن جاعدايعا اينالدى. Taspanews.kz رەداكسياسىنىڭ كوررەسپوندەنتى بۇل جاعداي كەزدەيسوقتىق پا، الدە جۇيەلى پروبلەما ما ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن تانىمال ساراپشىلارمەن سۇحباتتاستى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ الەممەن ينتەرنەت بايلانىسى قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن جانە رەسەيمەن اراداعى قارىم-قاتىناستار ناشارلاعان جاعدايدا نە بولۋى مۇمكىن ەكەنىن سۇرادى.
قازاقستانداعى ينتەرنەت تاۋەلدىلىگى: رەسەي فەدەراسياسىمەن بايلانىس
بۇگىنگى تاڭدا عالامتور قوعام ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ءبىراق بارلىق ەلدەردە سەنىمدى ينتەرنەت ينفراقۇرىلىمى جوق. اسىرەسە، از قامتىلعان جەلىلەرى بار، سەنىمدى كابەلدىك ينفراقۇرىلىمى مەن رەزەرۆتىك جەلىارالىق بايلانىس جۇيەلەرى جوق مەملەكەتتەردە ينتەرنەت جۇمىسىنىڭ توقتاپ قالۋ نەمەسە بۇزىلۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. وكىنىشكە وراي، قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ باسقا دا ەلدەرى وسىنداي «ىڭعايسىز» جاعدايدا تۇر. كوپتەگەن پايدالانۋشىلار بىلە بەرمەيتىن فاكت — الەم بويىنشا ينتەرنەت-ترافيكتىڭ نەگىزگى ۇلەسى تالشىقتى-وپتيكالىق كابەلدەر ارقىلى وتەدى، بۇل كابەلدەر الەمدىك مۇحيتتاردىڭ ءتۇبى مەن ەلدەردىڭ قۇرلىقتىق بولىكتەرىنىڭ بويىمەن مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلادى.
Digital Rights Center Qazaqstan زاڭ فيرماسىنىڭ ساراپشىسى، قازاقستانداعى Internet Freedom باستاماسىنىڭ قۇقىق قورعاۋشىسى ەلجان قابىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندىقتار ينتەرنەتتى كۇندەلىكتى ومىردە پايدالانۋ كەزىندە ونىڭ بۇكىل جۇمىس پروسەسىن تولىق تۇسىنبەيدى. ءموبيلدى ينتەرنەت نەمەسە Wi-Fi «بۇلت» سەكىلدى كورىنگەنىمەن، نەگىزىندە نەگىزگى عالامتور ترافيگى كابەل ارقىلى وتەدى. سپۋتنيكتىك ينتەرنەت بار، ءبىراق ونىڭ قازاقستانداعى ۇلەسى وتە از. قازاقستانداعى ابونەنتتەردىڭ كوپشىلىگى ينتەرنەتتى تالشىقتى-وپتيكالىق كابەل ارقىلى الاتىن بايلانىس وپەراتورلارىمەن شارت جاساسادى.
ەگەر كارتانى زەردەلەيتىن بولساق، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ماگيسترالدىق ينتەرنەت-جول وتكەلدەرىنىڭ ينتەرناسيونالدىق جەلىسىنىڭ ءبىر بولىگى عانا ەكەنى انىق. بۇل جاۋاپكەرشىلىك پەن تاۋەكەلدى دە جۇكتەيدى. ناتيجەسىندە، جەلى ارقىلى باسقا ەلدەرگە تاۋەلدىلىك پايدا بولادى.
قازاقستان: ترافيكتىڭ نەگىزگى بۋىنى ما؟
ينتەرنەت-كابەلدەردىڭ قازاقستانعا «كىرۋىنىڭ» نەگىزگى سىزىقتارى رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك بولىگىندە ورنالاسقان جانە رەسەي ارقىلى وتەتىن ينتەرنەت-كابەلدەردىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، قازاقستان بۇكىل ورتالىق ازيا ءۇشىن ينتەرنەت-ترافيكتىڭ نەگىزگى بۋىنىنا اينالدى.
جۇڭگو ارقىلى دا شاعىن كابەل بار، ءبىراق ونىڭ الەممەن ينتەرنەتكە قوسىلۋ ۇلەسى وتە از جانە شامامەن بەس پايىزدى قۇرايدى. وسى نەگىزدە، رەسەي ءاربىر قازاقستاندىق ءۇشىن ينتەرنەتكە قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋدە شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت.
رەسەي قازاقستانداعى عالامتوردى «كەسىپ تاستاي» الا ما؟
ينتەرنەتكە تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى بويىنشا ساراپشىلاردىڭ پىكىرى كوڭىل كونشىتپەيدى. ەلجان قابىشيەۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسەي ءوز قالاعان كەزدە نەمەسە ديپلوماتيالىق قاتىناستار ناشارلاعان جاعدايدا قازاقستان جانە بۇكىل ورتالىق ازيا ءۇشىن ينتەرنەتكە قولجەتىمدىلىكتى شەكتەي الادى. بۇل ءوشىرۋ دەمونستراسيالىق سيپاتقا يە بولمايدى، رەسمي نۇسقادا «شتاتتان تىس جاعداي ورىن الدى جانە جوندەۋ جۇمىستارى بەلگىسىز ۋاقىتقا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن» دەپ جازىلۋى مۇمكىن.
فوتو: Taspanews.kz دەرەككوزى
قازىرگى ۋاقىتتا ينتەرنەت-كابەلدى «كەسۋ» جاعدايلارى تىركەلمەگەن، ءبىراق مۇنىڭ قانداي سالدارى بولۋى مۇمكىن ەكەنى بەلگىسىز. ترافيك بۇعاتتالعان نەمەسە باياۋلاعان جاعدايدا، بۇكىل ايماق قارىم-قاتىناستان باستاپ قور نارىقتارى مەن بيرجالارداعى پروبلەمالارعا دەيىنگى كۇردەلى ماسەلەلەرگە تاپ بولۋى مۇمكىن.
ميحايل كليماريەۆ، ينتەرنەتتى قورعاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ ديرەكتورى دا وسىنداي پىكىردە. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ءوزىنىڭ ورنالاسۋىنا بايلانىستى ينتەرنەت تاۋەلدىلىككە تاپ بولعان. ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بارلىق جەلىلىك ترافيك رەسەي ارقىلى وتەدى، سوندىقتان رەسەي فەدەراسياسىندا جەلى پروبلەمالارى بولسا، بۇل بۇكىل ايماققا اسەر ەتەدى.
قازاقستانداعى ينتەرنەتتىڭ نەگىزگى جەتكىزۋشىسى «قازاقتەلەكوم» بولىپ تابىلادى، ول رەسەيلىك SOVAM كومپانياسىنان بارلىق جەلىلىك ترافيكتى الادى. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ ينتەرنەت ينفراقۇرىلىمى رەسەيگە ايتارلىقتاي تاۋەلدى.
قازاقستانداعى ينتەرنەتتىڭ رەسەي فەدەراسياسىنا تاۋەلدىلىگى ەلدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە جانە جەلىلىك تۇراقتىلىعىنا ۇلكەن ءقاۋىپ توندىرەدى. تاۋەلسىز ينتەرنەت ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى، اسىرەسە، بولاشاقتاعى ىقتيمال جانجالدار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەر جاعدايىندا.