الماتىدا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا «حان سۇلتان. التىن وردا» وپەراسىنىڭ پرەمەراسى ءوتتى.
تۇساۋكەسەر قويىلىمعا كەلگەن جۇرتتىڭ قاراسى قالىڭ. تەاتر فويەسىندە ساحنالىق قويىلىمعا ساعىنا جەتكەن، قۋانا جيىلعان كورەرمەن قاۋىم وپەرانىڭ ۇجىمدىق شىعارماشىلىق جەتەكشىلەرىمەن سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتتى. كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى كورەرمەننىڭ بەل ورتاسىندا اتالعان وپەرانىڭ وپەرا ليبرەتتوسىنىڭ اۆتورى، وپەرا رەجيسسەرى، قويۋشى ديريجەرى دە بار.
شىڭعىس قاعاندى ايتپاعاندا، جوشى حان – اربىردەن سوڭ، قازاقتىڭ اتاسىنداي بولعان تاريحي تۇلعا. مىنا ۇلتتىق قويىلىم التىن وردانىڭ ىرگەتاسىن قالاعان سول دانىشپان كوسەمنىڭ وتباسىنان باستالعان ەلدىكتى ساقتاپ قالۋدىڭ بيىك دەڭگەيىن بەدەرلەيدى. وپەرا شىڭعىس حاننىڭ حورەزم شاھىن جاۋلاپ الۋ كەزەڭىمەن باستالىپ، التىن وردانىڭ قالىپتاسۋ كەزىمەن اياقتالادى.
اتالعان وپەرا جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعىنا وراي، العاش رەت ساحنالاندى. وپەرانىڭ باستى كەيىپكەرى – حان سۇلتان، جوشى حاننىڭ ءۇشىنشى ايەلى. بۇل – التىن وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – بەركە حاننىڭ اناسى. وپەرانىڭ ونەبويىنان جاۋىنگەرلىك ۇلتتىق رۋح سەزىلىپ، انانىڭ بالاعا دەگەن مەيىرىمى مەن ماحابباتى، قىسىلتاياڭ شاقتا ەلدىڭ بولاشاعىنا دەگەن كوزقاراس انىق اڭعارىلادى. حان سۇلتان – اقىلىمەن، قايسار مىنەزىمەن ءارى ساياسي كورەگەندىگىمەن التىن وردا تاريحىنداعى تۇرپاتتى تۇلعاعا اينالىپ، ءوزىن دە، ۇلدارىن دا جوشى ۇلىسىنداعى باستى قايراتكەرلەردىڭ قاتارىنا قوسقان ۇلى ادام.
يدەيا اۆتورى – اينۇر كوپباساروۆا. قوس بولىمنەن قۇرالعان تاريحي درامانىڭ كومپوزيتورى – حاميت شانعالييەۆ. دراماتۋرگ الماس ءنۇسىپتىڭ شىعارماسى نەگىزىندە «حان سۇلتان» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسىن ادۋىندى اقىن مارالتاي ىبىرايەۆ جازىپ شىقتى. وپەرانىڭ رەجيسسەرى – ايگىلى يتالياندىق قويۋشى داۆيدە ليۆەرمور. بۇل رەجيسسەردىڭ سپەكتاكلدەرى يتاليانىڭ تالاي وپەرا تەاترىندا قويىلىپ ءجۇر. وپەرانى قويۋشى ديريجەر نۇرجان بايبوسىنوۆ.
– حانسۇلتان تۇتقىنعا تۇسكەن حورەزم شاھتىڭ قىزى. امبەگە ايان شىڭعىس قاعاننىڭ تۇڭعىش ۇلى جوشىعا جار بولىپ، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى الىپ تۇلعانىڭ ءبىرى بەركەنى دۇنيەگە اكەلگەن انا. ايبىندى دا ابىرويلى انا – بالاسى، پەرزەنتى جولىندا جان اياماعان. انا ءسۇتىن ارداقتاعان سول بالا بەركە – بۇگىنگى كۇنى ءبىز مەكەن ەتىپ وتىرعان ۇلى دالانى ساقتاۋ جولىندا كورەگەن كوسەمدىگىمەن الىستى بولجاعان، قاھارىمەن جاۋدىڭ قۇتىن قاشىرعان، ەلدىككە ەرلىكتى جالعاعان دانا بەركە. بەركە حان التىن وردانىڭ قازىعىن قاقتى. بابالار اڭساعان بولاشاققا شىراعىن جاقتى. انانىڭ ۇلىلىعى دەگەن وسى ەمەس پە، – دەيدى وپەرانىڭ ليبرەتتو اۆتورى مارالتاي ىبىرايەۆ.
تەاتر ارتيستەرى وزدەرىنە بەكىتىلگەن رولدەردى ساياسي-الەۋمەتتىك سالماعىنا ساي، جاۋاپكەرشىلىكپەن ورىندادى. الەمنىڭ تالانتتى شىعارماشىلىق تۇلعالارىنىڭ بىرلەسكەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ۇلتتىق وپەرانى كورەرمەن ىنتىزارلىقپەن كوردى. الماتىلىق كورەرمەن مەن قالا قوناقتارى ءۇش كۇن بويى ورتاعاسىرلىق الىپ مەملەكەت – التىن وردانىڭ قۇرىلۋىنا كۋا بولىپ، عاسىرلار قويناۋىنا جەتەلەيتىن، ۇلى سەزىمگە تولى ەستەن كەتپەس وقيعالاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، وقيعانىڭ ءدال ورتاسىندا بولعانداي كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى كۇيدە قولپاشتاپ وتىراتىنىنا سەنىمىمىز مول.
البەتتە، وسىنىڭ ءبارى تەاتر ارتيستەرى مەن بالەت بيشىلەرىنىڭ، حور مەن سيمفونيالىق وركەستردىڭ جاندى ورىنداۋىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اساتىن بولادى. ساحنانىڭ ترانسفورماسيالىق دەكوراسياسى، جارىق ەففەكتىسى مەن بەينەپروەكسيانىڭ ناتيجەسىندە ىسكە اسپاق. ۇجىمدىق شىعارماشىلىق دەگەن وسى. باسقانى ايتپاعاندا، تەحنولوگيالىق شەشىم ءار كورەرمەندى قويىلىمنىڭ باستى كەيىپكەرىندەي سەزىندىرەتىنى تاعى بار.
التىن وردا مۇراسى – تۇركى حالىقتارىن بىرىكتىرەتىن رۋحاني قازىنا. وپەرا وڭايلىقپەن ومىرگە كەلگەن جوق. ونىڭ قويىلۋىنا تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ عىلىمي ورتالىقتارى مەن عالىمدارىنىڭ قوسقان ۇلەسى سۇبەلى. وپەرا جازۋ بارىسىندا التىن وردا جانە تاتار حاندارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى يلنۋر ميرگالەيەۆ، ىستامبۇل، ءمارمارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءىلياس كەمالوگلۋ مەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى نۇرلان اتىعايەۆ عىلىمي كەڭەسشى رەتىندە قاتىسقانىن بىلەمىز.
«قىران قۇستىڭ قاناتى مەن تۇمسىعى حان سۇلتاننىڭ ءجۇزىن باس كيىم ءتارىزدى جارتىلاي جاسىرىپ تۇر. بۇل قاۋىپ-قاتەردىڭ ءارى قورعانىستىڭ سيمۆولىنداي. جانىپ جاتقان شاھار – شايقاستى، جەڭىس مەن جەڭىلىستەردى ءمالىم ەتىپ، سول وقيعانىڭ بەلورتاسىنداعى سۇلتاننىڭ تاعدىرى – جاۋىنگەرلەردىڭ ايەلى مەن اناسى رەتىندە كورىنىس تابادى»، – دەپ ءوز جۇمىسىن بىلاي سيپاتتادى افيشا اۆتورى، يلليۋستراتور-سۋرەتشى اسسول ساس.
تاقىرىپقا وراي
اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا، اقىن، «الاش» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى:
ءبىز كۇتكەن رۋحتى، مۋزىكالىق شىرايلى شىعارما
ۇلكەن قالامگەرلەر قاتارىندا كەلە جاتقان، ءبىر توپتىڭ كوشباسشىسى، ءبارىمىز جاقسى كورەتىن مارالتاي اقىننىڭ مىناداي ۇلتتىق وپەراعا ليبرەتتو جازۋى – ءبىرازدان بەرى ءبىز كۇتكەن جاڭالىق. تەاترعا، وپەراعا ليبرەتتو جازۋدى سوڭعى كەزدە قالامگەر قاۋىم ۇمىتقان. ونى قويادى دەپ تە ويلاماعان. ۇساقتالىپ، اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ، ۇساقتالىپ كەتتى. پوەزيا، سونىڭ ىشىندە ايتىس تا بيزنەسكە اينالىپ كەتكەن كەزەڭدە مىناداي جاڭالىق رۋحانياتقا، مادەنيەتكە قوزعالىس اكەلەدى دەپ ويلايمىن. بۇل – ءبىز كۇتكەن، ارمانداعان شىندىقپەن سۋارىلعان مۋزىكالىق شىرايلى شىعارما. ويتكەنى، بۇل – وزگەنىڭ ەمەس، ءوز تاريحىمىز.
شىنى كەرەك، وپەرانى كوردىك تە سۇيسىندىك. عاجاپ تالانتتى انشىلەر، جاستار بارىنا كوز جەتتى. شۇكىر، بەينەنى سومدايتىن ورىنداۋشى دا، كوڭىل كوكجيەگى كەڭ كورەرمەن دە بار ەكەن. جۇرتتىڭ ءبارى «اللاۋلايمەن» تويشىل بوپ كەتپەگەن ەكەن. ەرتەڭىمە سەنىممەن قارايتىنىم سوندىقتان. ءبىزدىڭ ۇلت – ۇلى ۇلت. سول سەبەپتەن، الەمگە اتى ءمالىم ونەر تۇرلەرىنەن شەت قالماۋى كەرەك. بۇل تۇرعىدا وپەراسى كوككە كوتەرىلگەن يتاليان، يسپان، فرانسۋزدىڭ، اۆستريالىقتاردىڭ نەسى ارتىق. ويلانىس، ۇمتىلىس قاجەت. بىزدە داۋىس تا جەتەدى. الەمدىك دەڭگەيدى باعىندىرۋ ءۇشىن بىزگە كلاسسيكا كەرەك.
وتكەن عاسىردا امىرە ءپاريجدى ءدۇر سىلكىنتتى. بىزگە قۇرمانعازى، نۇرعيسا تىلەندييەۆتەردى ۆاگنەر، شوپەندەردىڭ قاتارىنا قويۋ ءۇشىن دە بۇگىنگى تالانتتاردى تاربيەلەپ، شىڭداۋ قاجەت. قۇرمانعازى الەمدىك دەڭگەيگە شىقسا، موسارتتىڭ كوكەسىندەي بولماق. ۆەنگەردىڭ برانسىنا تەڭەسەر تۇلعا از با بىزدە؟.. كەشەگى سەمبيندى ايتپاعاندا، بۇگىن ديماشىمىزدىڭ داۋسى الەمدى تامسانتىپ وتىرعان شاقتا قازاقتىڭ وپەراسى بولماۋى – بىزگە سىن. رۋحاني ومىرىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە كەرەمەت جاڭالىق كەلىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. جاستار ءالى دە الەمدى تاڭعالتاتىن دۇنيەلەردى جازادى. جاستاردى الەمدىك دەڭگەيدە كوتەرە ءبىلۋىمىز كەرەك. مىنا تالپىنىس – سونىڭ باستاماسى. بىزگە وپەرادان بولەك، بالەت تە كەرەك. الماتىدان الىس ايماقتاردا بۇل ورەلى ونەر تۇرلەرى كەنجە قالۋدا. وپەراعا ءبىزدىڭ سۇيىكتى اقىنىمىز، كەنتاۆرىمىز مارالتايدىڭ حاندار تاقىرىبىنا قالام تارتىپ، ۇلتتىق ناقىشتا كەلۋىنە وتە قۋانىشتىمىز.