12 ءساۋىر – عىلىم كۇنى. ۇلت ءۇشىن ماڭىزدى كۇندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ توراعالىعىمەن عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ وتىرىسى ءوتتى. بيىل عالىمدار ەكىنشى رەت باس قوستى. پرەزيدەنت ۇلتتىق كەڭەستى بىلتىر 26 قاڭتاردا قۇرعان ەدى. العاشقى جيىندا ەلىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق ساياساتىنىڭ الداعى باسىمدىقتارى ايقىندالعان. ال ەكىنشى جيىندا تەحنوگەندىك جانە تابيعي اپاتتاردى بولجاۋ، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەسۋ ماسەلەلەرى قوزعالدى.
ينستيتۋسيونالدى وزگەرىستەر
حاكىم اباي 100 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قازاققا عىلىمنىڭ ماڭىزى جايلى جازىپ كەتكەن. وكىنىشتىسى، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن عىلىمنىڭ ۇلتتىق دامۋىنداعى ءرولىن تۇسىنبەي كەلەمىز. سوڭعى بىرنەشە جىل عىلىم سالاسىنا ەرەكشە ءمان بەرىلۋدە.
عىلىمنىڭ دامۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ساياسات رەتتەلۋى ءتيىس. وسى باعىتتا 2022 جىلى عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگى وقۋ-اعارتۋ، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىكتەرىنە ءبولىندى. ساراپشىلار مۇنداي ۇسىنىستى ءبىراز جىلدان بەرى ايتىپ كەلگەن. عىلىم دامۋى ءۇشىن جەكە مينيسترلىك قاجەت بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى ەدى.
تۇتاس جۇيەنى ءبىر عانا مينيسترلىك قۇرا الماسى انىق. وسى ورايدا بىلتىر 26 قاڭتاردا قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنت جانىنداعى عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستى قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. كەڭەس عىلىم جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ودان ءارى دامىتۋدىڭ باسىم باعىتتارىن ايقىنداۋ بويىنشا ۇسىنىمدار ازىرلەۋ ماقساتىندا قۇرىلدى. كەڭەس قۇرامىنا حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان اكادەميكتەر مەن عالىمدار ەندى.
عىلىم ۇلتتى تەحنولوگيالىق بايىتۋ قۇرالى عانا ەمەس، رۋحاني دامۋدىڭ كەپىلى. مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ قۇرامداس بولىگى. ال يدەولوگيا ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى ءبىر يدەيا توڭىرەگىندە توپتاستىرۋى ءتيىس. سونداي يدەيانىڭ ءبىرى – ساياساتكەرلەر شەشىم قابىلداۋ كەزىندە عىلىمي نەگىزدەلگەن تالداۋ مەن ساراپتاماعا باسا نازار اۋدارۋى قاجەت. مۇنى پرەزيدەنت ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا ايتقان ەدى.
2023 جىلى 17 ماۋسىمدا وتكەن «ادىلەتتى قازاقستان – ادال ازامات» اتتى ەكىنشى وتىرىستا قاسىم-جومارت توقايەۆ: «قوعام تىنىسى ءاردايىم نازاردا بولۋى وتە ماڭىزدى. شەشىم قابىلداعاندا جۇرتتىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرىن، پىكىرىن ەسكەرۋ قاجەت. بارلىق قۇزىرلى ورگاندار وسىنداي تاسىلمەن جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتى. مەن مۇنى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل – تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ، وسىپ-وركەندەۋدىڭ كەپىلى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ ءمان-ماڭىزى، وزەگى – وسىندا»، – دەگەن ەدى.
ءسوز كۇيىندە قالمايدى
ينستيتۋسيونالدى ماسەلەگە زاڭنامالىق قولداۋ دا جاتادى. ءقازىر پارلامەنت «عىلىم جانە تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلاۋدا. بۇل تۋرالى قاسىم-جومارت توقايەۆ كەڭەستە سويلەگەن سوزىندە اتاپ ءوتتى. زاڭ جوباسىندا مىناداي باستامالار ەنگىزىلگەن:
- «قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور (دوسەنت)» جانە «پروفەسسور» عىلىمي اتاقتارى ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىنا جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن عىلىمي زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىراتىن عىلىمي قىزمەتكەرلەرگە قوسىمشا اقى بەلگىلەۋ؛
- جاس عالىمدارعا تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ نەمەسە تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋ قۇقىعى قاراستىرىلعان.
بۇل باستامالار عالىمداردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتادى. سونىمەن قاتار، زاڭ قابىلدانسا، ەلىمىز تەحنولوگيالىق دامۋ باعىتىنا وتەدى. عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كولەمى دە وسە بەرمەك.
جالپى، دامىعان مەملەكەتتەر عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا قاراجاتتى كوپ بولەدى. الدىڭعى قاتارلى ەلدەر ءجىو-نىڭ 2%-عا جۋىعىن عىلىمعا جۇمسايدى. 2021 جىلى قازاقستان 0،13% عانا بولگەن. بۇل سول كەزدەگى الەمدەگى ورتاشا كورسەتكىشتەن 14 ەسە از. ۇكىمەت الداعى ۋاقىتتا ونى 1%-عا ارتتىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر.
باستى ماسەلە – تەحنوگەندى اپاتپەن كۇرەس
ۇلتتىق كەڭەستىڭ بۇل جولعى وتىرىسىنىڭ باستى تاقىرىبى – سۋ تاسقىنى بولدى. مەملەكەت باسشىسى وسى كەزدە بىلىكتى ماماندار مەن عالىمداردىڭ تاپشىلىعى ايقىن سەزىلىپ وتىرعانىنا نازار اۋداردى. وعان عىلىمعا جەتە ءمان بەرىلمەۋى سەبەپ بولدى دەيدى پرەزيدەنت.
جەر سىلكىنىسى، سۋ تاسقىنى جانە وزگە دە تابيعي اپات ادامنىڭ ەركىنەن تىس بولادى. دەسە دە، ولاردى بولجاپ، دايىندىق جۇمىستارىن جاساۋ قولدان كەلەتىن ءىس. وسى ورايدا قاسىم-جومارت توقايەۆ عىلىمنىڭ الەۋەتىن تەحنوگەندىك جانە تابيعي اپاتتاردى بولجاۋ، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن بارىنشا پايدالانۋ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
شىنىندا دا، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە تەحنوگەندى، تابيعي اپاتتار ءجيى ورىن الۋدا. قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى دا وتقا ماي قۇيىپ وتىر. ادامي فاكتور دا جوق ەمەس. سالالىق جەمقورلىق بەلگىلەرى بار. قىرۋار قارجىعا سالىنعان بوگەتتەر سۋدىڭ قارقىنىنا توتەپ بەرەر ەمەس.
ەكولوگ عالىمدار قازىرگى سۋ تاسقىنى الداعى ۋاقىتتا قۋاڭشىلىققا ۇلاسۋى مۇمكىن دەپ بولجام جاساۋدا. سوندىقتان ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى جەردەگى اكىمدەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتا تۇسپەك. بۇل جۇمىستا اتقارۋشى ورگاندار عىلىمي قاۋىمداستىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەگەنى ابزال.
عىلىم مىقتى بولسا، مەملەكەت قۋاتتى بولادى.