تەمىر تۇلپار تىزگىندەگەن قىزدار ءقازىر كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. وتكەن عاسىردا تراكتوردىڭ قۇلاعىندا ويناعان كامشات دونەنبايەۆا تاڭدانارلىق قۇبىلىس بولسا، الماتى كوشەسىندە ءانشى قىزداردان العاش كولىك جۇرگىزگەن مارقۇم ءمادينا ەرالييەۆاعا دا كوپشىلىك قىزىعا قارايتىن. قالانىڭ قاربالاس تىرشىلىگى، بالا-شاعانىڭ قامى، كەزەك كۇتتىرمەيىن شارۋا شاش-ەتەكتەن بولعاسىن بۇگىنگى كۇنى قىز-كەلىنشەكتىڭ كوبى كولىك جۇرگىزىپ ءجۇر. ولاردىڭ اراسىندا ءبىلىم الىپ كولىك جۇرگىزۋ قۇقىنا يە بولعاندار دا، ءوزى تالاپتانىپ ۇيرەنىپ كەتكەندەر دە بار. الماتى قالاسىندا اۆتومەكتەپ كوپ، ءبىراق ەڭ ەرەكشەسى – «باعدارشام» اۆتومەكتەبى، سەبەبى بۇل مەكتەپ تەك نازىك جاندىلارعا ارنالعان.
«باعدارشام» اۆتومەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى اسىلزات قامباربەكوۆا:
«اۆتومەكتەپ اشامىن دەگەن يدەيا كەلگەن كەزدە قاراسام، الماتىدا 99 مەكتەپ بار ەكەن، مەن ەندى وسىلارعا ۇقساماۋىم كەرەك، قانداي ەرەكشەلىك ەنگىزسەم ەكەن دەپ باس قاتىردىم. سول ۋاقىتتا ىزدەنە ءجۇرىپ، تمد ەلدەرىنىڭ ءبىرازىندا ايەلدەرگە ارنالعان اۆتومەكتەپتىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىم، ءسويتىپ وسى ويعا بەكىندىم. اۆتومەكتەپتەردى قاراسام، كوبى وزدەرىن قۇنسىزداندىرىپ جىبەرگەن، باعاسى 15-20 مىڭ تەڭگە، جالعا العان ورنى ەڭ ارزان جەر، ەشكىم بارمايتىن، ارەندا وتپەيتىن جەرگە بارىپ وتىر، كوبىنە جەرتولەدە ورنالاسقان. سودان كەيىن مەن ەڭ قىمبات، جايلى، جاقسى ورىندى تاڭداۋىم كەرەك دەگەن ويمەن وسى مەكتەپتى اشتىم، ءوزىمنىڭ ويىمشا، ءبىز سياقتى قىمبات ارەندا تولەيتىن اۆتومەكتەپ جوقتىڭ قاسى، كوبىنىڭ جالعا الۋ اقىسى 60-70 مىڭنان اسپايدى. مەكتەپتى اشۋداعى ەڭ باستى ماقساتىم – جولداعى كولىك اپاتىن ازايتۋعا تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوسۋ. ستاتيستيكانى قاراساڭ، كولىك اپاتىنىڭ سانى مەن ودان كوز جۇمعاندار تۋرالى اقپاراتتان جان تۇرشىگەدى. مەنىڭ مەكتەبىمنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىنە باسا نازار اۋدارۋ، كۋالىكتى كىم كورىنگەن الا بەرەتىن بولدى عوي، ءبىراق سونىڭ ىشىندە ەرەجەنى تولىق بىلەتىندەر از. جۇرگىزۋشى كۋالىگىن ساتاتىن ادامداردىڭ قالاي ۇيىقتايتىنىنا تاڭىم بار، ەرەجە بىلمەيتىن، كولىكتى سىيعا العان ادامعا اقشاسىن الىپ، كۋالىكتى بەرە سالادى، سونىڭ كەسىرىنەن تالاي اپات بولىپ جاتىر. مەن ءوزىمنىڭ مەكتەبىمدە وقىعان قىزدارعا مۇنداي جولمەن كۋالىك الماۋدى قاتتى باسىپ ايتامىن، ويتكەنى مۇنىڭ ار جاعىندا ادامنىڭ تاعدىرى تۇر، ول ويىنشىق ەمەس. 2023 جىلى الماتى تۇرعىندارىنا 4 ملرد ايىپپۇل سالىنسا، بىلتىر 10 ملرد ايىپپۇل تولەگەن، بۇل سيفر كۋالىك ساتاتىندار مەن ساتىپ الاتىنداردى ويلانتسا ەكەن.»
ارۋلارعا كولىك جۇرگىزۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنى انىق. قىز-كەلىنشەكتىڭ كوبى وعان قىزىققانىمەن، قورقىنىشتى جەڭۋ قيىن. وسىنداي قورقىنىشپەن بەتپە-بەت كەلىپ، جەڭىسكە جەتكەن بلوگەر اقەركە ءابىلحان ءوزىنىڭ تاجىريبەسىمەن ءبولىستى:
«كولىك جۇرگىزۋ مەن ءۇشىن دە قيىن، قورقىنىشتى دۇنيە بولعان. ءوزىم كولىك جۇرگىزۋىم كەرەك دەپ ويلاعان دا ەمەسپىن. قاسكەلەڭدە تۇرامىن، شارۋانىڭ ءبارى قالادا، ەكى ورتادا قاتىناۋدان شارشايمىن، تاكسيگە دە كوپ اقشا جۇمسايمىن، ءسويتىپ زورىعىپ كەتكەن كەزدە وسى اقشاعا ءبىر كولىك الاتىن ۋاقىت ءوتتى عوي دەگەن وي كەلدى. ءسويتىپ اۆتومەكتەپكە بارىپ، ينسترۋكتوردىڭ كومەگىمەن ونىڭ تالاي شاشىن اعارتىپ ءجۇرىپ ۇيرەندىم. ۇيرەنگەنىمە 1 جىل ۋاقىت ءوتىپ، كولىككە وتىرماعاسىن قايتادان بىلگەنىمدى ۇمىتىپ قالدىم. ءبىر كۇنى جولداسىم ويدا جوقتا Kia Morning دەگەن كىشكەنتاي كولىك سىيلادى، مەندە ول كەزدە جۇرگىزۋشى كۋالىگى دە جوق. سودان 3-4 اي ۋاقىت ءوتتى، كۋالىك تە الدىم، ءسويتىپ رۋلگە وتىرىپ جۇرگىزىپ كەتتىم. ءدال سول ۋاقىتتا ءومىرىمنىڭ قيىن ءبىر كەزەڭىن باستان كەشىرىپ جۇرگەن كەزىم ەدى، انام ومىردەن وتكەن، جاڭادان كولىك جۇرگىزىپ جۇرگەن سوڭ قالاي بۇرامىن، ءقايتىپ قويامىن دەپ باسىم قاتىپ بار زەيىنىم جولدا بولدى، ءبىر جاعىنان بۇل مەنى قايعىمنىڭ جەڭىپ كەتپەۋىنە دە كومەك بولدى. بار ىنتامدى سالىپ ۇيرەنگەن سوڭ وڭاي سياقتى كورىنىپ كەتتى. ءقازىر مىنە سول كىشكەنتاي كولىكتەن LEXUS 570-كە كوشتىم.»
نازىك جاندىنىڭ ءبارى بىردەي كولىك جۇرگىزۋدى تەك قىزىعۋشىلىقتان عانا مەڭگەرمەيدى. كولىك تىزگىنىنە وتىرۋدىڭ ءماجبۇرلى سەبەبى دە بار. قالا كوشەسىندە تاكسي قىزمەتىن كورسەتىپ، ءناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن گۇلناز سايلاۋباي قىزى كولىك تىزگىندەۋدى كۇنكورىستىڭ قامى ءۇشىن ۇيرەنىپتى:
«بىرنەشە جىل ىستەگەن جۇمىسىمنان قىسقارتۋعا ۇشىراپ، جۇمىسسىز قالدىم. باسقا جۇمىس ىزدەپ ەدىم، ويىمنان شىعاتىن قىزمەت تابىلا قويمادى. الماتى سياقتى قىمبات شاھاردا ءبىر عانا وتاعاسىنىڭ جالاقىسىمەن بالا-شاعانى تارىقتىرماي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ويلانا كەلە كولىك جۇرگىزۋدى ۇيرەنۋگە بەل بايلادىم، ءبىراق ول كەزدە تۇراقتى تاكسيست بولىپ كەتەمىن دەگەن نيەتىم بولعان جوق. بۇل جۇمىسقا ءدال سول ۋاقىتتاعى قارجىلاي ماسەلەمدى شەشىپ الايىن دەپ كىرىسىپ ەدىم، ءقازىر ۇيرەنىپ قالدىم. تابىسىم دا جاقسى، گرافيكتى دە ءوزىم رەتتەيمىن، سوندىقتان بۇل مەن سياقتى وتباسىلى ايەلگە لايىقتى جۇمىس دەپ ويلايمىن. ءاۋ باستا انام مەن ەنەم قاتتى قارسى بولعان، بۇگىندە ولاردىڭ دا كوزى ۇيرەندى، ءتىپتى سىرتقى جۇمىستارىن ماعان تاپسىرا سالاتىن بولدى. وسى تابىسىمنىڭ ارقاسىندا بالالارىمنىڭ قالاۋىنا شەك قويمايمىن، كولىگىمدى دە جاڭالاپ الدىم، ايىنا 700 مىڭداي تابىس تابامىن. الماتىدا كولىك جۇرگىزۋ كىمگە بولسىن وڭاي ەمەس، كولىك تە، كەپتەلىس تە كوپ، ۋاقىت تا جەتپەيدى، ۇنەمى سترەسس بولادى. ءبىراق جۇمىستىڭ وڭايى بار ما دەگەن كوزقاراسپەن قارايمىن دا، قۇدايىما سىيىنىپ الىپ، كۇندە جولعا شىعامىن. جولدا جۇرگەن سوڭ ءتۇرلى اداممەن كەزىگەسىڭ، كوشەدە كولىك مىنگەن ايەلدى كورسە سىيلاماق تۇگىلى، قىسپاقتاپ ەسىڭدى شىعاراتىن، اشۋىڭا تيەتىن ازاماتتار دا بار. سولارعا تاڭعالام، ەرتەڭ ولاردىڭ قىزىنىڭ دا مەنىڭ ورنىمدا وتىرماسىنا كىم كەپىل، نەگە تۇسىنىستىكپەن قارامايدى دەپ قارنىم اشادى، كوپكە توپىراق شاشپايمىن، جول بەرگىسى كەلىپ تۇراتىن ءمارت جىگىتتەر دە بار، ولارعا العىس ايتامىن. 10 جىل تاكسي قىزمەتىمەن اينالىسقانداعى تۇيگەن ويىم – ادام كولىككە وتىرعاندا مىنەزى وزگەرمەيدى، ول ومىردە قانداي بولسا، كولىكتە دە، جولدا دا سونداي، الگى مەن ايتقان ازاماتتارعا قاتىستى دا وسىنى ايتار ەدىم.»
ەرلەر قاۋىمىنا دەگەن تاكسيست كەلىنشەكتىڭ وكپەسىن ەستىگەن سوڭ، كولىكتەگى ازاماتتى سوزگە تارتتىق. الماتىلىق ەلدوس باۋىرجان كولىكتەگى قىز-كەلىنشەكتەر تۋرالى ويىن بىلاي جەتكىزدى:
«الماتىنىڭ كەپتەلىسى ءبىزدىڭ جۇيكەمىز بەن سابىرىمىزدىڭ سىناعى سياقتى، ءوزىمنىڭ دە بىرنەشە رەت كولىكتەگى قىزدارعا اشۋىم كەلىپ، جول بەرمەي قويعان كەزىم بولدى. ءقازىر ءوزىمدى تاربيەلەپ كەلە جاتىرمىن، كوبىنە وتكىزىپ جىبەرۋگە، سيگنال باسىپ، مازاسىن الماۋعا تىرىسامىن. ءبىراق شىدامىڭدى تاۋىسىپ جىبەرەتىن، جولدا قاتتى ساسقالاقتايتىن ايەلدەر بولادى، سونداي كەزدە «وسىلار نەگە ۇيىندە وتىرمايدى» دەپ جىنىڭ كەلەدى. ءوزىمنىڭ كەلىنشەگىمنىڭ كولىك جۇرگىزۋىنە رۇقسات بەرمەيمىن، سەبەبى ماعان ۇنامايدى.»
ال كولىك جۇرگىزەتىن ارۋلاردىڭ پسيحيكاسىنا قانداي كۇش تۇسەدى دەگەن سۇراققا تۇران ۋنيۆەرسيتەتى "پسيحولوگيا" جوعارى مەكتەبىنىڭ سەنيور-لەكتورى، پسيحولوگ گۇلنۇر ىسقاق بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
«كولىك تىزگىنىندە وتىرعان كەزدە كەز كەلگەن ادامنىڭ تانىمدىق پروسەستەرىنىڭ ءبارى ىسكە قوسۋلى تۇرادى. ءبىر عانا زەيىندى الاتىن بولساق، ونىڭ ءوزى بىرنەشە قىزمەت اتقارادى، قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەم، ءبىر ۋاقىتتا اياقپەن پەدالدى باسىپ، ءبىر قولمەن تىزگىن ۇستاپ، ەكىنشى قولمەن تەلەفونمەن سويلەسىپ، ايناعا قاراپ وتىرامىز، ياعني كولىك جۇرگىزگەن ادامنىڭ پسيحيكاسى بەلسەندى جۇمىس ىستەپ تۇرادى. بۇعان قوسا الدىمداعى كولىك كىلت توقتاپ قالماسىن، ىزىمدەگى كولىك سوعىپ كەتپەسىن، جان-جاقتان ەشكىم جول كەسىپ جۇرمەسىن دەگەن الاڭداۋلى كوڭىل-كۇي ادامدا سترەسس تۋدىرادى. ويلاۋدىڭ دا اناليز، سينتەز دەگەن فۋنكسياسى ىلعي قوسۋلى تۇرادى. كولىك تىزگىنىندەگى ادامدا ۇنەمى الاڭداۋشىلىق، كۇيزەلىس پەن مازاسىزدىق دەڭگەيى كوتەرىڭكى بولادى، سونىڭ اسەرىنەن بە ەكەن، بايقاۋىمشا، رۋلدەگى ايەلدەردىڭ كوبىندە ارتىق سالماق بولمايدى. كۇندەلىكتى جۇمىسقا اۆتوبۋسپەن قاتىنايتىن ايەلدە ونداي جاۋاپكەرشىلىك، جولداعى جاعدايعا الاڭداۋ دەگەن جوق، ال كولىك جۇرگىزەتىن ايەل ءبىر مەزەتتە بىرنەشە قىزمەتتى اتقارىپ، ونىڭ ميىندا دا، فيزيكالىق دەنەسىندە دە تىنىشتىق بولمايدى. ايەل ادامنىڭ ۇيىندەگى سانسىز شارۋاسىنا، قىزمەتىندەگى كاسىبي مىندەتىنە قوسا كولىك تىزگىندەۋ دە ۇلكەن ءبىر جۇك دەۋگە بولادى.»