ءيا، ءدال سولاي! وسىمدىكتەر دە ءوزارا تىلدەسەدى ەكەن.
يزرايلدىك عالىمدار وسىمدىكتەردىڭ دىبىس شىعاراتىنىن دالەلدەدى. ەڭ قىزىعى، وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىنە قاراي ءارقايسىسى شىعاراتىن دىبىستار دا ءارتۇرلى. سول دىبىستارعا قاراپ گۇلدەردىڭ وزەگىنە نەنىڭ اۋىر ەكەنىن، نەدەن قينالعانىن انىقتاۋعا بولادى ەكەن. وسىنى ەسكەرسەك، وسىمدىكتەر الەمىنىڭ قانشاما قۇپيانىڭ كۋاسى ەكەنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
وسىمدىكتەر نە جايىندا «سويلەسەدى»؟ رەسەيلىك رەن تۆ ارناسىنىڭ زەرتتەۋىن قازاقشا سويلەتۋدى ءجون كوردىك.
قىزاناقتار مەن تەمەكىنىڭ «جانايقايى»
تەل-اۆيۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى قىزاناق پەن تەمەكىنىڭ اڭگىمەسىن ولار ءۇشىن ءقاۋىپتى جاعداي جاساي وتىرىپ، جازىپ العان. كەيبىرەۋىن سۋارماي قويسا، ەندى بىرەۋلەرىن شەكتەن تىس كەسىپ تاستاعان. مۇنداي كۇيزەلىستەن كەيىن وسىمدىكتەر «جان داۋىستارىن» شىعارا ايقايلاي باستاعان. كومپيۋتەر ساعاتىنا ەلۋگە دەيىن قاتتى شاپالاقتىڭ دىبىسىن جازىپ العان. ءبىراق نەگە تەرەزەدە قۋراپ تۇرعان بولمە گۇلدەرىنىڭ دىبىسى بىزگە ەستىلمەيدى؟
«وسىمدىكتەر وتە جوعارى، ۋلترادىبىستىق دياپازوندا ءبىر نارسەنى شەرتكەندەي دىبىس شىعارادى. بۇل تامىرلى تىندەردە كوپىرشىكتەردىڭ پايدا بولۋىنا جانە جارىلۋىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ادامنىڭ قۇلاعى بۇل شاپالاقتاردى قابىلداي الاتىنداي ەتىپ ءبىز دىبىس دەڭگەيىن تومەندەتتىك. ءبىر قىزىعى، قىزاناق پەن تەمەكىنىڭ تەمبرى ءارتۇرلى. ءبىراق، ەڭ باستىسى، بۇل دىبىستار شامامەن ءبىر مەترگە دەيىن جەتەدى. بۇل دەگەنىمىز، قالعان وسىمدىكتەر مەن جاندىكتەر بۇل دىبىستى ەستىپ، سول ارقىلى بىر-بىرىنە ءقاۋىپ تۋرالى ەسكەرتە الادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى تەل-اۆيۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى يەگۋدا انيكستەر.
وسىمدىكتەردىڭ جانىنا دا اۋرۋ باتاتىنى راس پا؟
اقش پەن جاپونيا عالىمدارى وسىمدىكتەردە جانۋارلاردىڭ جۇيكە جۇيەسىنىڭ بالاماسى بار ەكەنىن انىقتادى. باسقاشا ايتقاندا، ولار اۋىرسىنۋدى سەزىنەدى. جۇلدىز قۇرتتىڭ ءاربىر شاققانىن وسىمدىك بارلىق جاپىراقتارى مەن ساباقتارىمەن سەزىنەدى. وسىمدىكتەردە ادەتتەگى جۇيكە يمپۋلستارى بولماسا دا، سيگنال بەرۋ مەحانيزمى وتە ۇقساس.
سترەسس كەزىندە جاسۋشا كالسيي يوندارىن بولەدى. ولار تىندەرگە تەز تارالادى جانە وسىمدىكتىڭ بارلىق باسقا بولىكتەرىنە ءقاۋىپ تۋرالى ەسكەرتەدى.
«ءبىز وسىمدىككە كالسيي يوندارىنا جاۋاپ بەرەتىن فلۋورەسەنتتى زاتتى ەنگىزدىك. ولار نەعۇرلىم كوپ بولسا، ءتۇسى سوعۇرلىم جارقىن بولادى. سودان كەيىن ءبىز ءبىر جاپىراقتى كەسىپ تاستادىق جانە كالسييدىڭ مولشەرى بىردەن كوبەيە باستاعانىن انىقتادىق. ۋاقىت وتە كەلە زاقىمدالعان بولىكتەن بۇكىل وسىمدىككە تارالاتىن ءيمپۋلستىڭ ءبىر ءتۇرى پايدا بولدى. بۇل تولقىن وتە باياۋ قوزعالادى، ءبىراق وسىمدىكتىڭ قورعانىس مەحانيزمدەرىن قوسۋعا ۋاقىتى جەتكىلىكتى. مىسالى، جاندىكتەردەن قورعايتىن حيميالىق زاتتاردى ءبولۋى مۇمكىن»، - دەپ اتاپ ءوتتى ۆيسكونسين-مەديسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بوتانيكا پروفەسسورى سايمون گيلروي.
بۇرشاقتار نەگە «قۋانادى»؟
ەگەر وسىمدىكتەر دىبىس شىعارىپ، سەزە السا، بۇل ولاردىڭ اقىل-ەسى بار ەكەنىن بىلدىرە مە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن يسپاندىق فيلوسوفيا پروفەسسورى پاكو كالۆو تاپتى. ونىڭ كەلتىرگەن مىسالى بويىنشا، بۇرشاقتار ءومىر سۇرۋگە قولايلى ورىن ىزدەيدى، ول ورىندى تاپقانعا دەيىن كەڭىستىكتى قاشۋ ارقىلى سكانەرلەيدى. ولار ىڭعايلى ايماقتى تاپقان كەزدە، ولاردىڭ تىندەرىندە ەلەكترلىك سيگنالدار پايدا بولادى - بۇل قۋانىش سيپاتتى سەزىم.
«جالپى، وسىمدىكتەر ادامدارعا كوبىرەك ۇقسايدى. ولاردا ۇيقى مەن سەرگەك بولۋ سيكلدارى بار، ولار انەستەزيا مەن ەنەرگياعا دا جاۋاپ بەرەدى، ال مەلاتونين گورمونى وسىمدىكتەردە ۇيقى شاقىرادى»، – دەدى فيلوسوفيا پروفەسسورى، مۋرسيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مينيمالدى ينتەللەكت زەرتحاناسىنىڭ ديرەكتورى پاكو كالۆو.
قىتايدا وسەتىن گۇل نەلىكتەن ادامداردان جاسىرىناتىن بولعان؟
وسىمدىكتەردىڭ سانا-سەزىمى بار ەكەنىنە سەنۋ قيىن. ءبىراق وندا قىتايدا وسەتىن دەلاۆەي گ ۇلىنىڭ ەكى جىل ىشىندە ادامداردان جاسىرىنۋدى ۇيرەنگەنىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
بۇل وسىمدىك جۇڭگو حالىق مەديسيناسىندا جوتەلگە قارسى قۇرال رەتىندە قولدانىلادى. ءار جازدا ادامدار دارىلىك ءونىمدى جيناۋ ءۇشىن حەندۋ ان پروۆينسياسىنداعى تاۋلاردىڭ جارتاستى بەتكەيلەرىنە جاپپاي بارادى.
ءبىراق بىرنەشە جىل بۇرىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن، بۇل گۇلدەر كوزدەن تاسا بولعان. كۋنمين بوتانيكا ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى قىزىقتى قۇبىلىستى زەرتتەپ، جاڭعاق اعاشىنىڭ ءوزىن جاسىرۋدى ۇيرەنگەنىن انىقتادى. حلوروفيلل كونسەنتراسياسىن كۇرت وزگەرتىپ، اشىق جاسىلدان كۇڭگىرت قوڭىر-سۇرعا بويالىپ، تاستارمەن ءبىر تۇستەس بولعان.
«وسىمدىكتەر كوپ جينالاتىن پروۆينسيانىڭ ايماقتارىندا ءتۇسىن وزگەرتتى. ءبىر قىزىعى، بۇلاي بۇركەمەلەنۋ - ادامدارعا قارسى ارەكەت. ەگەر بۇل گۇلدىڭ جانۋارلار سياقتى باسقا جاۋلارى بولسا، ول تەك ءتۇسىن عانا ەمەس، ءپىشىنىن دە، ءيىسىن دە وزگەرتەر ەدى. ەۆوليۋسيا مەحانيزمى دە وسىلاي كورىنەدى. جاقسى بۇركەمەلەنگەن گۇلدەردىڭ امان قالۋ ىقتيمالدىعى جوعارى»، - دەدى كۋنمين بوتانيكا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى سزيانچۋ سيۋي.
«مەتالل» اعاش قايدا وسەدى؟
تامىرلارى ارقىلى اۋىر مەتاللدار اعىپ جاتقان وسىمدىكتەر ودان دا زور تاڭقالدىرار قۇپيانى جاسىرىپ جاتىر. التىن اليسسۋم گيپەراككۋمۋلياتورلارعا جاتادى. ول كوبالت پەن نيكەل سياقتى اۋىر مەتالدارمەن قانىققان توپىراقتا ءومىر سۇرە الادى. بۇل ەلەمەنتتەردىڭ ەكى ميلليگرامىنىڭ ءوزى ادامدى ءولتىرىپ جىبەرۋگە قاۋقارلى.
ءبىراق وسىنداي ادام توزبەيتىن قوسپادان وسىمدىكتەر ولمەيدى: ولار وزدەرىنە ەش زيان كەلتىرمەستەن ساباقتارى مەن جاپىراقتارىندا ۋلى مەتالداردى جينايدى. بۇل ەرەكشەلىكتى كۆينسلەند ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى زەرتتەپ جاتىر. بوتانيكتەردىڭ ايتۋىنشا، پلانەتانىڭ ەڭ «مەتالدى» اعاشى تىنىق مۇحيتىنداعى جاڭا كالەدونيا ارالىندا وسەدى. پيكناندرا كەز-كەلگەن باسقا وسىمدىككە قاراعاندا 250 مىڭ ەسە كوپ نيكەل جيناي الادى جانە سوعان قاراماي كەرەمەت جايقالىپ تۇرادى.
«گيپەراككۋمۋلياتورلار اۋىر مەتالداردى ۋى از ورگانيكالىق تۇزدارعا بىرىكتىرەدى جانە ولاردى بەلگىلى ءبىر تىندەردە، ادەتتە تامىرلاردا شوعىرلاندىرادى. بۇل وسىمدىكتىڭ قالعان بولىكتەرىن ولىمگە اكەلەتىن اسەردەن قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە ۇقساس بەيىمدەلۋ مەحانيزمى جوق باسقا جاقىن تۇرلەرگە ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. گيپەراككۋمۋلياتورلاردى شاحتا قالدىقتارىمەن ۋلانعان توپىراققا وتىرعىزۋعا بولادى، وسىلايشا جەردى ۋلى قوسپالاردان تازارتادى»، - دەيدى كۆينسلەند ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇراقتى پايدالى قازبالار ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ەنتوني ۆان دەر ەنت.
ەگەر ءسىز وسىنداي بۇتالاردى وڭدەسەڭىز، مەتالل الا الاسىز. ءبىراق ونى ناقتى قالاي جاساۋ كەرەكتىگىن ءالى دە انىقتاۋ كەرەك.
عالىمدار بۇرىشتاردى نەلىكتەن ۇيقىعا جاتقىزادى؟
ورىس عالىمدارىنا بەلگىلىسى، وسىمدىكتەر ءقاۋىپتى ەلەمەنتتەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پايدالى ەلەمەنتتەردى دە جينايدى. مىسالى، ادام ءبىر قىزاناق جەگەندە، بارلىق دارۋمەندەر مەن ميكروەلەمەنتتەردىڭ كۇندىزگى مولشەرىن الادى. تيميريازيەۆ اتىنداعى وسىمدىكتەر فيزيولوگياسى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى كوكونىستەر مەن جەمىستەردى گيپەر پايدالى تاعامعا قالاي اينالدىرۋ كەرەكتىگىن ويلاپ تاپتى. مۇنى ىستەۋ ءۇشىن ولاردى ۇيقىعا جاتقىزۋ جەتكىلىكتى.
«مۇنداي كليماتتىق كامەرا جارىق وقشاۋلانعان جاسۋشالارمەن جابدىقتالعان، وندا ءبىز وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنا ءارتۇرلى سپەكترلىك قۇرامنىڭ اسەرىن زەرتتەيمىز»، – دەيدى تيميريازيەۆ اتىنداعى وسىمدىكتەر فيزيولوگياسى ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى ميحايل ۆەرەششاگين.
بۇل ۇياشىقتار بىردەي بولىپ كورىنەدى. شىن مانىندە، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا سىناق جۇرگىزىلىپ جاتقان قىزاناقتار مەن بۇرىشتار ءۇشىن كۇن جەكە-جەكە باتادى. ءار توپ ءارتۇرلى قارقىندىلىقتاعى قىزىل ساۋلەمەن ساۋلەلەنەدى. تابيعاتتا مۇنداي تولقىندار كەشكە كەزدەسەدى. وسىلايشا، وسىمدىكتەر ۇيىقتايتىن ۋاقىت كەلگەنىن «تۇسىنەدى» جانە قورەكتىك زاتتاردىڭ جيناقتالۋ رەجيمىن قوسادى. زەرتحانالىق قىزاناق پەن بۇرىش ءىس جۇزىندە ويانبايدى جانە ىشكى قۇرامىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى.
دارۋمەندەر فابريكاسى
ەگەر ءسىز قىزىلعا كوك جارىق قوسساڭىز، وسىمدىك بەيىمدەلۋ مەحانيزمىن ىسكە قوسادى دا، ودان دا كوپ دارۋمەندەر مەن باسقا دا قۇندى زاتتاردى جينايدى.
«جارىقتىڭ ءارتۇرلى سپەكترلىك قۇرامىمەن جۇلىنعان (الىنعان) جەمىستەردى وڭدەۋ ەكىنشى سورتتى مەتابوليتتەردىڭ سيپاتتاماسىن، ساقتالۋ ساپاسىن، كونسەنتراسياسىن جانە ساڭىراۋقۇلاق اۋرۋى سياقتى پاتوگەندەرگە توزىمدىلىگىن جاقسارتادى»، – دەپ ءتۇسىندىردى ۆەرەششاگين.
ءاربىر سۇرىپ پەن گيبريد ءۇشىن ءسىز ءوزىڭىزدىڭ بىرەگەي جارىق ساپاسىنىڭ رەسەپتىن تاڭداي الاسىز، سوندىقتان عالىمدار الداعى ءجۇز جىلعا وسى جۇمىسپەن باس قاتىراندارى انىق. ءبىراق وسى عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ ءوزى جىلىجايلاردى ناعىز دارۋمەندەر فابريكالارىنا اينالدىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى.