قازاقتىڭ ءۇش بىردەي ارىسىنىڭ مۋزاسى بولعان فاتيما عابيتوۆانىڭ كۇرەسكە تولى ومىرىنەن ءبىر ۇزىك سىر
ول سول كەزەڭدەردەگى قىلىشىنان قان تامعان يدەولوگيا دا، «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن اۋىر ايىپ تا سىندىرا الماعان رۋحى مىقتى ايەل، دارىندى پەداگوگ جانە جۇرەگى مەيىرىمگە تولى انا بولا ءبىلدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن ول مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالعان. ول – قازاقتىڭ ءبىلال سۇلەيەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ جانە مۇحتار اۋەزوۆ سىندى ءۇش ازاماتىنىڭ مۋزاسى جانە ولاردىڭ ۇرپاعىنىڭ اياۋلى اناسى بولا بىلگەن فاتيما عابيتوۆا. ونىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى بۇرالاڭى مەن بۇلتارىسى كوپ جولداردان تۇردى. ءبىراق ول قانشاما كەدەرگىلەرگە تاپ بولسا دا، بارلىق سىناقتى سىنباي، مويىماي، تاباندى، باتىل، قايسار مىنەزىمەن جەڭە ءبىلدى.
ءبىلال سۇلەيەۆ
فاتيما ءوز زامانىنا ساي ءبىلىم الدى. ول ورىس قىزدار مەكتەبىندە، سودان كەيىن تاتار مەدرەسەسىندە وقىدى. سوسىن ءوقۋ-بىلىمىن الماتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە جالعاستىردى. 15 جاسىندا-اق قاپالداعى مەكتەپتە ۇستازدىق ەتە باستادى. 1934 جىلى مەملەكەتتىك باسپا كوميتەتىنىڭ فولكلور جانە بالالار ادەبيەتى رەداكسياسىن باسقاردى.
بىرنەشە ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن فاتيمانىڭ تاعدىرىنا رەسەيدەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن نەمىس وتباسى كوپ ىقپال ەتتى. ولاردىڭ شاڭىراعىنا قونىستانعان كەلىمسەك ايەل وتە ساۋاتتى، ءارى مادەنيەتتى ەدى. ەكى وتباسى اراسىندا ءوزارا كەلىسىم بولدى. وزدەرىنە دەگەن قامقورلىقتىڭ وتەۋى رەتىندە ول فاتيماعا نەمىس ءتىلىن، مادەنيەتىن، ەۋروپالىق تالىم-تاربيە داستۇرلەرىن ۇيرەتتى. بۇل العان دارىستەرى فاتيماعا كەيىنگى ومىرىندە كوپ كومەكتەستى.
فاتيما ءبىلال سۇلەيەۆكە تۇرمىسقا شىققاندا، 16 جاسقا تولعان بولاتىن. كوڭىل قوسقان ازاماتى كورنەكتى جاس اعارتۋشى، پەداگوگ، ءتۇرلى جانردا قالام تەربەيتىن جازۋشى جانە جۋرناليست ەدى. ول – قازاقستانداعى حالىقتىق جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن العاش ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. «الاش وردا» قوزعالىسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى ءبىلال سۇلەيەۆ 1938 جىلى «ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن ءۇشىنشى مارتە تۇتقىندالىپ، تاشكەنتتە اتىلادى. ەرلى-زايىپتىلار فاريدا، جانىبەك جانە ازات ەسىمدى ءۇش پەرزەنت ءسۇيدى. فاريدا 1928 جىلى اقتوبەدە ءجاسوسپىرىم كەزىندە قايتىس بولعان. وسىلايشا فاتيما عابيتوۆانىڭ ماڭدايىنا تۇڭعىش رەت «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن تاڭبا باسىلادى.
ءىلياس جانسۇگىروۆ
وسىناۋ كۇردەلى دە قيىن شاقتا فاتيمانىڭ ومىرىنە وعان بۇرىننان سەزىمى بار ءىلياس جانسۇگىروۆ ەنەدى. ول تۇستا اقىن ءىلياستىڭ ءمولدىر مۇڭعا، كەيدە اسىپ-تاسىعان قۋانىشقا تولى، ايەل زاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ورنەكتەگەن ليريكالىق ولەڭدەر جازىپ جۇرگەن كەزى. فاتيما ونىڭ قالامىنىڭ قۋاتىن، دارىنىن بىلسە دە، وعان تۋعان حالقىنىڭ ەرەكشە ءبىتىم-بولمىسىن سۋرەتتەيتىن جالىندى ولەڭدەر جازبايىنشا، وزىنە ارناپ ەشبىر تۋىندى ارناۋىنا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولادى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ايگىلى «قۇلاگەر» مەن «كۇيشى» پوەمالارى وسى كەزدە جازىلعان.
ارادا بىرەر جىل وتكەندە ءىلياس پەن فاتيما باس قوسادى. اقىن بىرنەشە رەت تۇتقىندالعان، سونىڭ كەسىرىنەن قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ءبىلال دوسىنىڭ بالالارىن وگەيسىنبەي كەۋدەسىنە قىسىپ، قامقورلىعىنا الادى. باقىتتى نەكەدەن ەكى قىز دۇنيەگە كەلەدى – ءۇمىت جانە يلفا جانسۇگىروۆالار. بولاتتى، التىنشى بالاسىن فاتيما ءىلياس تۇتقىنعا الىنعاننان كەيىن بوسانادى. ءتىپتى، فاتيمانىڭ ماڭدايىنا ءسابيىن جايلى جەردە، قايعى-قاسىرەتسىز ومىرگە اكەلۋ دە جازىلماعان ەكەن، تولعاعى نكۆد-دان شىعىپ كەلە جاتقان ساتتە ءدال كوشە بويىندا باستالادى. ونى ءسويتىپ بەيىمبەت ءمايليننىڭ زايىبى گۇلجامال بوساندىرىپ الادى. ءىلياس ۇلىن تۇرمەدە بەس مينۋتقا عانا رۇقسات ەتىلگەن جۇزدەسۋ كەزىندە كورەدى. وعان مەيىرلەنە قاراپ تۇرىپ: «ۇلىمىز قاراپايىم ەتىكشى بولسىن، وعان ەتىك تىگۋدى ۇيرەت! جازۋشى بولىپ جازىقسىز تۇرمەدە وتىرعاننان گورى اياقكيىم تىگىپ، بوستاندىقتا ءومىر ءسۇرسىن!» – دەيدى ىشتەگى اششى قىجىلىن سەزدىرتكىسى كەلمەي.
جاۋاپ الۋ كەزىندە فاتيما ءىلياستىڭ ۇيگە كەلگەن دوستارىنىڭ بىردە-بىرىنىڭ اتىن اتاپ ساتپادى. ءبىراق جۇبايىنا تاعىلعان ايىپتاردى وقىعان ساتتە قىستىعىپ جىلاپ جىبەرگەنىن ايتادى. "مەن ءوزىمدى قايراتتىمىن، مىقتىمىن دەۋشى ەدىم. ءبىراق مىنا جالالاردى وقىپ، ءوز-وزىمدى ۇستاي الماي، «و، ءىلياس، قىمباتتى ءىلياسىم! سىزگە انىق جالا جابىلدى، ءسىز ەش كىناسىز زارداپ شەكتىڭىز، ءقادىرلىم!» دەپ اعىل-تەگىل جىلادىم"، - دەپ ەسكە الادى.
فاتيما ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە بالالاردى قاپالعا تۋىستارىنا جىبەرىپ، اياۋلى جارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى بىلمەككە نكۆد-نىڭ تابالدىرىعى مەن كابينەتتەرىنىڭ ەسىگىن قالاي توزدىرعانىن دا جازادى. تالاي شەنەۋنىكتىڭ الدىنا بارىپ، ءىلياستىڭ قايدا ەكەنىن سۇراۋدان جالىقپايدى. ءبىراق ولار ءارتۇرلى ورىنداردى اتايدى. فاتيما بارلىق ايماققا حات جولداپ، سۇراۋ سالادى. ءبىراق ءىلياستان ەشبىر حابار الا المايدى.
مۇحتار اۋەزوۆ
زاتى، جانى نازىك ايەل، كوپ بالالى انا «شاش ال دەسە، باس الاتىن» ساياساتتىڭ اۋىر سالماعىن قالاي كوتەرگەن؟ «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەگەن «قوڭىراۋمەن» قالاي ءومىر سۇرگەن؟ شىن مانىندە جانىن جەگەن قاسىرەتتەن، قيىندىقتاردان ونى الىپ شىققان انالىق ماحابباتى مەن ەر-ازاماتىنا دەگەن ادالدىعى مەن شەكسىز قۇرمەتى بولاتىن.
ول ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى دە، سوعىستى دا كوردى، ءىلياس اقتالعانعا دەيىن دە ءومىر ءسۇردى. ءبىراق ونىڭ ولىمىنە كىنالىلەردى، سونىڭ ىشىندە جالعان ايىپ تاعىپ، ارىستاي ازاماتىنان، بالالارىن اكەسىنەن ايىرعان ساياسي رەجيمدى كەشىرە المادى.
ءىلياس قايتىس بولعاننان كەيىن فاتيمانىڭ ءومىرى ءتىپتى قيىنداپ كەتتى. بارلىق مۇلكى تاركىلەنىپ، ودان جۇرت «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەپ تەرىس بۇرىلدى. جۇمىسقا دا ەشكىم الا قويمادى. بالالارىنىڭ اشقۇرساق قالعان كەزدەرى دە جوق ەمەس ەدى. ءبىراق بۇل الەم مەيىرىمدى ادامداردان كەندە ەمەس، اسىرەسە، ءىلياس پەن فاتيما جانسۇگىروۆتەر سىندى حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە، ىقىلاسىنا بولەنە بىلگەن جاقسى جاندار ءۇشىن. فاتيماعا سول ءبىر سىن شاقتاردا ءبىلال سۇلەيەۆكە دە، ءىلياس جانسۇگىروۆكە دە بوتەن ەمەس، ارىپتەس ءارى شىنايى دوس بولا بىلگەن مۇحتار اۋەزوۆ كومەككە كەلەدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ بولاشاق كلاسسيگىنە كەڭەس زامانىندا تىيىم سالىنعان «قيلى زامان» پوۆەسىنىڭ ماتەريالدارىن جيناۋعا سول تۇستا اتاعى اسپانداپ تۇرعان اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ كومەكتەسكەن بولاتىن. مۇحتار ومارحان ۇلى الداعى كۇندەرى بۇلىڭعىر، ايداۋعا ۇشىراعان، استانا مەن وزگە دە ءىرى قالالاردا ءومىر سۇرۋىنە مۇلدەم تىيىم سالىنعان، جالپى تىرشىلىك ەتۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەلگەن ۇلكەن وتباسىن قامقورلىعىنا الادى.
مۇحتار اۋەزوۆ ولاردىڭ مۇمكىندىگىنشە جايلى جەردە تۇرۋىنا ىقپال ەتەدى. ءسويتىپ، فاتيما بالالارىمەن ىرگەلى مەركە اۋىلىنا قونىس اۋدارادى. اۋەزوۆ فاتيماعا ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ، بالالارىنا دا بارىنشا كومەك قولىن سوزادى. ۋاقىت وتە كەلە، بىر-بىرىنە دەگەن رياسىز پەيىل مەن دوستىق قۇرمەت ماحاببات سەزىمىنە ۇلاسادى.1943 جىلى ۇلدارى مۇرات دۇنيەگە كەلەدى.
«حالىق جاۋىنىڭ» وتباسى
ءومىر فاتيمانى ماڭدايىنان سيپاپ، ەركەلەتكەن جوق: ۇلكەن قىزىنىڭ جانباي جاتىپ ەرتە ءسونۋى، ەكى كۇيەۋىنىڭ قايتىس بولۋى، قۋدالاۋ، تۇرتپەكتەۋ، جەر اۋدارۋ. ءبىراق ول تاعدىرىنا مويىنسۇنعان جوق، بەرىلمەۋگە تىرىستى. قان مايداندا، سمولەنسكىنىڭ نۋ ورماندارىندا ۇلى جانىبەك وققا ۇشىپ مەرت بولادى. «ەرلىگى ءۇشىن» جانە «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان جىگىت مەدسانباتتا كوز جۇمعاندا 21 جاسقا دا تولماعان كەزى-تىن.
فاتيما انا بۇل قاسىرەتتى دە نازىك يىعىمەن كوتەرە ءبىلدى. فاتيمانىڭ بالالارى شەتىنەن جاقسى وقىدى، ورتا مەكتەپتى «وتە جاقسىعا» ءبىتىردى. ءبىراق ولار جۇرەكتەرى قالاعان جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي المادى. ولار كوڭىلى سوقپاعان ءبىلىم وشاقتارىندا وقىدى. جوعارى وقۋ ورىندارىن ءتامامداعان سوڭ، جۇمىسقا ەلدىڭ ەڭ تۇكپىرىندە جاتقان شالعاي وڭىرلەرىنە جىبەرىلدى. قاي جەردە دە «حالىق جاۋىنىڭ» تۋىستارى دەگەن اتاۋ جانسۇگىروۆتەر وتباسىنىڭ قىر سوڭىنان قالماي قويادى. «سونىمەن، تەڭدىك قايدا؟! بوستاندىق قايدا؟! ماعان بۇل ورايدا بەتىمە تۋرا قاراپ جاۋاپ بەرەتىن ەشكىم تابىلماي تۇر! مەن كەڭەس وداعىنا نە ىستەدىم، ونىڭ الدىندا نەندەي كىنام بار؟!» – دەپ جازادى فاتيما 1951 جىلى كۇندەلىگىندە.
ءيا، ونىڭ بۇل ساۋالدارىنا ءبىر پەندە ءتىل قاتىپ، جاۋاپ بەرە المادى. سەبەبى، سول كەزدەگى ساياسي جۇيە ادامداردىڭ ءبارىن ەرىكسىز مەڭىرەۋ، ساڭىراۋ، سوقىرعا اينالدىرىپ جىبەرگەن ەدى.
ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىلعاننان كەيىنگى جىلدارى فاتيما ول تۋرالى ەشبىر اقپاراتقا قول جەتكىزە المادى. شىندىقتىڭ بەتى ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن اشىلادى. فاتيما كۇندەلىگىندە ءىلياستى سول كەزدە كىمدەر ساتقانىن، وعان كىمدەردىڭ جالعان ايىپتاۋلار تاققانىن، ءتىپتى، ولاردىڭ اراسىندا قاي تۋىستارىنىڭ بولعانىن دا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تۇرىپ جازادى. سول ەكىجۇزدى اعايىنداردىڭ ىشىندە ءىلياس قايتىس بولعاننان كەيىن دە فاتيمامەن ەشتەڭە بولماعانداي ارالاسىپ تۇرعاندارى بولعان. مۇنى بىلگەن فاتيما ولارمەن قارىم-قاتىناسىن شورت ۇزەدى. ول كۇندەلىگىندە ءوزىن جۇمىستان شىعارعانداردىڭ كىم ەكەنىن دە، ءىلياس اقىننىڭ قولجازبالارىنىڭ جويىلۋىنا تىكەلەي كىنالىلەردى دە اتايدى. ءتىپتى، ول 1962 جىلى قازكسر جازۋشىلار وداعىنداعى پارتيا جينالىسىندا ءوزىنىڭ قايعى-قاسىرەتىنە تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە كىنالى ادامداردى ساۋساعىمەن كورسەتىپ تۇرىپ، ايىپتاۋ ءسوزىن سويلەگەن.
مۇرالار شىراقشىسى
فاتيما العاشقى جارى ءبىلال سۇلەيەۆتىڭ سەنىمدى سەرىگى، جاقتاۋشىسى جانە كومەكشىسى بولا ءبىلدى. ول بىلىكتى پەداگوگ رەتىندە ءبىلىم – بۇل جارقىن ومىرگە اپاراتىن جول ەكەنىنە سەنىمدى بولدى. قازاق زيالىلارىنىڭ بەلدى وكىلى رەتىندە حالىق لايىقتى ءبىلىم الۋى كەرەك دەپ سانادى. ونىڭ پايىمىنىڭ ءبىر جارقىن مىسالى – ول مەركە اۋىلىنداعى ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە، دامىتۋعا ۇلەس قوستى.
«ادام ءۇشىن ەڭ قىمبات، ەڭ قاسيەتتى – تۋعان حالقى، وتانى!» – دەدى فاتيما.
1953 جىلدان كەيىن ول تەك جارىنىڭ عانا ەمەس، قازاق زيالىلارىنىڭ بارلىق وكىلدەرىنىڭ ءاتى-جونىن جالعان، نەگىزسىز ايىپتاۋلاردان تازارتۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش جۇمسادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، قايسار فاتيما جازىقسىز كەتكەن جارىن جاسىن سىرتقا شىعارماي تۇنشىعا، ءۇنسىز ازا تۇتتى.
فاتيما – كوتەرىلىس، ريەۆوليۋسيا، اشتىق، رەپرەسسيا، سوعىس سىندى، ەلدە تۇبەگەيلى بىرنەشە وزگەرىستەر ورىن العان عاسىردىڭ ۇرپاعى. ۇزاققا سوزىلماعان باقىتتى ساتتەر، ونىڭ ورنىنا تىم ۇزاققا سوزىلعان قايعى جامىلعان كۇندەر، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋ – بۇل تەك فاتيمانىڭ عانا ەمەس، سول ۋاقىتتاعى مىڭداعان «وتانىن ساتقانداردىڭ» ايەلدەرىنىڭ ءومىرى ەدى.
ولار تىم جاس كەزدەرىندە جەتىلىپ، شىڭدالدى، ولاردىڭ قۇلاعىنا ءاردايىم پارتيانىڭ كۇشى، بيلىكتىڭ قۋاتى جانە سولارعا ۇنەمى باعىنىشتى بولۋ تۋرالى قۇيا بەرەتىن. زىليحا جۇمابايەۆا ءوزىنىڭ قولجازبالارىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازادى: «ماعجاننىڭ كەسىرىنەن ازاپ شەككەنىم سونشا، وعان دەگەن سەزىمىم تۇتاستاي قايعى-مۇڭعا اينالىپ كەتتى». ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كۇيەۋلەرىن، باۋىرلارىن، بالالارىن قورعاۋدى توقتاتپاي، يدەولوگيالىق قىسىمعا قارسى تۇرا دا بىلگەن. ارينە، فاتيما كەيىن ۇرپاعىنىڭ الدىندا قاتال جۇيەگە تايسالماي تۋرا قاراي بىلگەن تۇلعاعا اينالاتىنىن ويلاعان دا، بىلگەن دە جوق. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كۇندەلىك جازعان. ىشىندەگىسىن، شەمەن بولعان شەرىن، مۇڭىن، رەنىشىن سونىڭ پاراقتارىنا ءتۇسىرىپ، اقتارىلا سىرلاسىپ وتىرعان. اشىق تا اششى ويلارىمەن بولىسكەن.
ءىلياستان ايىرىلعان فاتيما ءومىرىن بالالارىنا جانە جارىنىڭ اتىنىڭ وشپەۋىنە ارنادى. ول اقىننىڭ قولجازبالارىن ءوز ومىرىنە تونەر قاۋىپكە دە قاراماستان، مۇرالارىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ پارىزىم دەپ ساناپ، اسقان ىجداعاتتىلىقپەن ساقتاعان.
ءىلياس جانسۇگىروۆ قايتىس بولعاننان كەيىن 1957 جىلى اقتالدى. فاتيما بۇل كۇندى كۇتتى. ءوزى دە قۋعىن-سۇرگىندە جۇرسە دە، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاشتاپ كەلگەن ءىلياس مۇرالارىمەن تىنباي، كوز ىلمەي جۇمىس ىستەدى. ءىلياستىڭ قولجازبالارىن جيناقتاپ، رەداكسيالادى، جانسۇگىروۆتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ ءىس-شاراسىنا بەلسەنە اتسالىستى. وسى وقيعادان كەيىن فاتيمانىڭ كۇش-قۋاتى قايتقانداي بولدى، ول وڭەشتىڭ قاتەرلى ىسىگىنە شالدىقتى. ول قىلىشىنان قان تامعان رەجيمدى جەڭە ءبىلدى، بالالارىن تىستەپ ءجۇرىپ جەتكىزدى، ءىلياستى قاتال يدەولوگيانىڭ شەڭگەلىنەن سۋىرىپ الدى، ءبىراق دەرتىنە قاۋقارى جەتپەدى. قازاق ەلىنىڭ ءۇش بىردەي ءور تۇلعاسىنىڭ مۋزاسى بولا بىلگەن فاتيما عابيتوۆا 1968 جىلى 6 قاڭتاردا ومىردەن وزدى.