اۆتوبۋستا. قارسى ورىندىقتا وتىرعان جولاۋشى ايەل اۋزىن كەرە اشىپ ەسىنەدى. ۇيقىسى قانباعان عوي دەيىن دەسەڭ، تاڭعى ۋاقىت ەمەس، كەشكە جۇمىستان قايتىپ كەلەمىز. ونى كورىپ وتىرعان مەن دە ەرىكسىز ەسىنەدىم. قىزىعى سول، الگى ايەلدىڭ جانىندا، ماعان قاراما-قارسى وتىرعان بوزبالا دا ەسىنەدى. بارىمىزگە تانىس جاعداي، ءيا؟ سوندا ەسىنەۋ دە ۆيرۋس سەكىلدى ادامنان ادامعا جۇعا ما؟ وسىنىڭ جانە وزگە دە سىرىن ىزدەپ كوردىك.
ادام ەسىنەگەن كەزدە، ۇيقىسى كەلىپ تۇر دەپ ويلاپ، تەك ۇيقىمەن بايلانىستىراتىنىمىز دۇرىس ەمەس ەكەن. سويتسەك، ول باس قىزىپ كەتكەن كەزدە ميدىڭ تەمپەراتۋراسىن سالقىنداتۋ ءۇشىن جاسالاتىن رەفلەكس دەيدى ماماندار.
عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، ەسىنەۋ – ورگانيزمنىڭ قانداعى كومىر قىشقىل گازىنىڭ مولشەرى كوبەيىپ كەتكەندە، ورگانداردى وتتەكپەن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان رەفلەكتورلىق رەاكسياسى.
ال «ەسىنەپ تۇرعان ادامدى كورگەن نەمەسە ەسىنەۋ تۋرالى ماقالانى وقىپ وتىرعان ادام دا نەلىكتەن ەسىنەي جونەلەدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ مي قىرتىسىندا جاتىر ەكەن. ءسىز ءقازىر ەسىنەپ جاتىرسىز با؟ مي قىرتىسىندا ورنالاسقان اينا نەيروندارىڭىز جۇمىس ىسكە قوسىلادى. ولار ەمپاتياعا جاۋاپتى جانە ەموسيونالدى دەڭگەيدە جۇقپالى ەسىنەۋدى تۋدىرادى.
دەمەك، ەسىنەۋدىڭ جۇققىشتىعى ميميكالىق پروسەسس ەكەن. مۇنىڭ سىرىن زەرتتەگەن ماماندار جۇعۋ رەفلەكسىنە ۇشىرايتىندار باسقالار جايلى كوپ ويلايتىن، ۋايىمشىل جاندار ەكەنىن انىقتاعان. ادام شارشاعاندا (جۇرەك، قان تامىر جۇيەلەرى قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنان)، ۇيقىسى قانباعاندا، كوڭىلسىزدىك باسقاندا، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جۇمىس ىستەگەندە، اۋاسى تازارتىلماعان، تەمەكى تۇتىنىنە تۇنشىققان بولمەدە ءبىر ورىننان قوزعالماي ۇزاق وتىرىپ جۇمىس ىستەگەندە (بۇلشىق ەتتەردىڭ بوساڭسۋىنان) ەسىنەيدى. سونداي-اق، بويى توڭسا دا ەسىنەي بەرەدى. دەمەك، دەنە قۋاتى ءالسىز، ۇيقىسى شالا، تۇرمىسى رەتسىز، قيمىل-ارەكەتى از، جالقاۋ ادامدار كوپ ەسىنەيدى. ال وعان كەرىسىنشە، رۋحى سەرگەك، دەنە قۋاتى مىعىم، كۇندەلىكتى ءومىر ىرعاعى قالىپتى، جىگەرلى ادامدار كوپ ەسىنەمەيدى.
كۇيزەلىستە جۇرگەن ادام دا ءجيى ەسىنەي بەرەدى. ال كۇيزەلىس جۇرەك اۋرۋىنا شالدىقتىرادى. ادام سكلەروزعا شالدىققاندا دا ەسىنەي بەرۋى مۇمكىن ەكەن.
باۋىرى اۋىراتىن ادامدار دا ىلعي ەسىنەپ جۇرەتىن كورىنەدى.
ال بالالار ەسىنەۋدى انا قۇرساعىندا جاتقاندا-اق باستايدى ەكەن. مۇنى دارىگەرلەر جۇكتىلىكتىڭ 11-12ء-شى اپتاسىندا-اق ۋزي ارقىلى كورە الادى. شارانانىڭ ىشتە جاتىپ-اق ەسىنەۋى – ونىڭ وكپەسىنىڭ قالىپتى دامۋىنىڭ كورسەتكىشى. ەگەر اتا-انا بەسىكتەگى بوبەگىنىڭ ءجيى ەسىنەيتىنىن بايقاسا، بۇعان نازار اۋدارعانى ابزال. مۇمكىن سابيگە وتتەگى جەتكىلىكسىز جانە تازا اۋادا سەرۋەندەۋ ۋاقىتىن ۇزارتۋ قاجەت شىعار.
ءسوز سوڭىن تابيعي ەسىنەۋدىڭ پايداسىمەن تۇيىندەسەك. ەسىنەۋ كەزىندە تازا اۋا دەنەنى وتتەگىمەن قانىقتىرادى. ميدىڭ قانمەن قامتاماسىز ەتىلۋى جاقسارادى، مەتابوليكالىق پروسەستەر جەدەلدەيدى، جۇمىس قابىلەتى قالپىنا كەلەدى. كوزدىڭ شارشاۋى باسىلادى، ياعني ەسىنەگەندە كەرنەۋدى قابىلدايتىن جاق بۇلشىقەتتەرى كورۋ جۇيكەلەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەسىنەۋ قاندى وتتەگىمەن بايىتۋ ارقىلى بەت تەرىسىن جاسارتادى.
دەگەنمەن، پايدالى ەكەن دەپ، ەسىنەگەن كەزدە قارسى وتىرعان ادامعا قاراي اۋزىمىزدى اپانداي اشىپ قويىپ ەسىنەۋ ادەپسىزدىككە جاتاتىنىن دا ۇمىتپايىق. ال ەسىنەۋ قىسىپ بارا جاتسا، اۋزىمىزدى الاقانىمىزبەن اقىرىن كولەگەيلەي قويساق، جەتىپ جاتىر.
نۇر جامال