بالا – بولاشاق
گ.ح.اندەرسەننىڭ «جابايى اققۋلارى» مەن «زولۋشكا»، «موروزكو» سياقتى ورىس ەرتەگىلەرى بارىمىزگە بالا كەزىمىزدەن تانىس. كوبىنىڭ كينوسىن دا كوردىك. وگەي شەشە وبرازىمەن ءبىز سول ارقىلى عانا تانىس بولدىق. الايدا، ەرتەگىلەردە عانا بولماسا، ومىردە ونداي قاتىگەز، مەيىرىمسىز ادامدار بولادى دەگەن وي ول كەزدە ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرگەن جوق.
جاي عانا ادەبي شىعارما، ەرتەگى ەكەنىن بىلە تۇرا، وقيعانىڭ قاشان اياعىنا جەتكەنشە سول كەيىپكەرلەرمەن بىرگە تارىعىپ، بىرگە تورىعىپ، ولارعا كورسەتىلگەن قياناتقا، ادىلەتسىزدىككە قاراپتان قاراپ كۇيىنەتىن ەدىك. ءبىراق وگەي قىزىنا نە ۇلىنا جاقسىلىق ويلامايتىن تاسجۇرەك، قارا نيەتتى رەتىندە سۋرەتتەلگەنىمەن، سول قاسكويلەردىڭ وزىندە ادامي سيپات بولاتىن. كۇندىز-تۇنى جۇمىسقا سالىپ، اۋىر مىندەتتەر جۇكتەپ، الالاپ، بولەلەگەنىمەن، ەشقايسىسى دارمەنسىز، قورعانسىز بالالاردى ءوز قولىمەن ولتىرەتىن جاۋىز رەتىندە كەيىپتەلمەيتىن. بۇل تۋىندىگەردىڭ شەشىمى ەكەنى، ارينە، تۇسىنىكتى. ءبىراق ول كوكتەن تۇسكەن، نەگىزسىز شەشىم ەمەس، سول قوعام، سول ۋاقىت ۇسىنعان، ۇستانعان مورال. ەڭ كەرەمەتى، باستى كەيىپكەرلەر قانداي كەدەرگىگە تاپ بولىپ، قانشا قىساستىق كورسە دە، ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسىلىق جەڭەتىن، ادىلدىك سالتانات قۇراتىن...
وكىنىشكە قاراي، ول زامان باسقا جانە ەرتەگىنىڭ اتى ءبارىبىر «ەرتەگى» ەكەن. انا قاي كەزدە دە «انا» رەتىندە قابىلدانعان جانە ونىڭ جەتىمدى جىلاتپاعان، وزگەنىڭ پەرزەنتىن تۋعان بالاسىنداي باۋىرىنا باسىپ، وگەيلىك كورسەتپەگەن زامانى ءوتىپتى. بۇگىندە وگەي اكەنى ايتپاعاندا، «وگەي شەشەسى ۇرىپ-سوعىپتى»، «قورلىق كورسەتىپتى»، ءتىپتى «ءولتىرىپتى» دەگەندى جەر-جەردەن كوپ ەستيتىن بولدىق. بىلتىر جازدا عانا الماتىدا 7 جاسار قىز بالا كىسى قولىنان قازا تاپتى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ايىپتالۋشى ايەل بالانى ۇزاق ۋاقىت بويى ۇرىپ-سوعىپ ءجۇرىپ، اقىرى ءولتىرىپ تىنعان. جارتى جىلدان استام ۋاقىت بويى قارالعان ءىس ناتيجەسىندە «كىنالى» دەپ تابىلعان ايەل 20 جىلعا سوتتالعانى بەلگىلى بولدى.
قاراپ تۇرساق، بالالاردىڭ وگەي اكە، وگەي شەشە تاراپىنان قيانات كورىپ، سونىڭ سالدارىنان اجال قۇشىپ جاتاتىن كەزى ءبىر بۇل ەمەس. «ايەلى ولگەن ەركەك قىزدى اۋىلعا قاراپ جىلايدى» دەگەن ماقالداعىداي، ورتا جولدا سىڭارىنان ايىرىلعان ازامات توسەك جاڭعىرتپاي تۇرمايدى. ال اناسىنىڭ ورنىن بوتەن بىرەۋدىڭ باسۋى بالالارعا وڭاي تيمەيدى. ارينە، جۇبايى قايتقان ادامعا تۇرمىسقا شىققان ايەلدى ونىڭ پەرزەنتىن ءوز قۇرساعىنان شىققانداي شىن كوڭىلمەن جاقسى كورۋگە، قابىلداۋعا ەشكىم ماجبۇرلەي المايدى. ءبىراق جەتىمدى جىلاتۋعا ءداتى بارمايتىن، يماندى، بىلايشا ايتقاندا، قۇدايعا قاراعان ادام، ءوز اناسىنداي بولا الماعان كۇننىڭ وزىندە، ولارعا جاناشىرلىقپەن قامقورلىق كورسەتۋگە تىرىسارى انىق.
بۇل رەتتە ماماندار ەر-ازامات كەزەكتى سىڭارىن تاڭداعان كەزدە ءوز جاعدايىن عانا كۇيتتەمەي، ونىڭ بالالارىنا جايلى، مەيىرىمدى، ءقاۋىپسىز بولۋىن ويلاعانى ءجون ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. سونداي-اق، بالانىڭ سەزىمىمەن ساناسۋ، نە ۇنايتىن، نە ۇنامايتىنىن سۇراۋ، سوزىنە سەنۋ، قولداۋ ءبىلدىرۋ ماڭىزدى. ال جاقىن ادامى كوڭىل كۇيىنە ءمان بەرمەسە، سوزىنە قۇلاق اسپاسا، بالا ودان ءارى تۇيىقتالا بەرەدى، قانداي قىسىم كورسە دە توزۋىنە تۋرا كەلەدى جانە مۇنىڭ سوڭى كوپ جاعدايدا ۇلكەن وكىنىشكە ۇرىندىرىپ جاتادى.
ءسوز باسىندا ايتىلعان سول باياعى گ.ح. اندەرسەننىڭ: «ءومىر ءوزى تۋدىرعان ەرتەگىدەن ارتىق ەرتەگى جوق» دەگەنى بار ەكەن. شىنىمەن دە، ەرتەگىلەردەگى قاسكۇنەم وگەي شەشە مەن ودان قورلىق كورەتىن بەيكۇنا ۇل-قىز وقيعاسى ومىردەن الىنعانىنا كۇمان جوق. بالالاردىڭ وگەي اتا-اناسىمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ قيىندىعىنان تۋىندايتىن جاعدايلار جەتىپ ارتىلادى. اسىرەسە ادامنىڭ پەيىلى تارىلىپ، قايىرىم، مەيىرىم، جاناشىرلىق سەزىمدەرى ازايا باستاعان بۇگىنگى زاماندا بۇل كوپشىلىككە تاڭ بولۋدان قالدى. قانشا جەردەن ومىردەن الىنعان دەسەك تە، ءبىزدى ەلىتكەن ەرتەگىلەردىڭ بارلىعى ادىلدىك ۇستەمدىك قۇرىپ، زۇلىمدىق جەڭىلىس تابۋىمەن اياقتالاتىن. ال بۇگىن ءبارى كەرىسىنشە. وكىنىشتىسى دە – وسى.