قازاق قوعامىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەڭبەك بولىنىسىنە نەگىزدەلگەن. “ەركەك - ءتۇزدىڭ، ايەل - ءۇيدىڭ ادامى” دەگەن تۇسىنىك قازاق تۇرمىسىندا تەرەڭ تامىر جايعانىمەن، ەر ادامدار ءۇي شارۋاسىنا مۇلدە ارالاسپاعان دەگەنسوز ەمەس. بۇل تۋرالى تاريحشى دوسىمبەك قاتران ايتتى. تولىعىراق اqshamnews.kz ماتەريالىندا.
كوشپەلى قازاقتاردىڭ ءومىرى تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستى بولدى. مال شارۋاشىلىعى - كۇنكورىستىڭ نەگىزگى كوزى، ال مال باعۋ، قورا سالۋ، جىلقى ۇستاۋ سياقتى اۋىر، دالا جۇمىستارى ەر ادامداردىڭ موينىندا بولعان. ال ءۇي ءىشىن كۇتۋ، اس دايىنداۋ، ءجۇن ءتۇتۋ، كيىم تىگۋ ايەلدەردىڭ مىندەتى دەپ ەسەپتەلدى.
دەگەنمەن كوشپەلى تۇرمىستىڭ ەرەكشەلىگى - ەر مەن ايەلدىڭ ەڭبەگى ءبىرىن-بىرى تولىقتىرعان. مىسالى، كيىز ءۇي تىككەندە ەر ادام ۋىق، كەرەگە، شاڭىراق ورناتسا، ايەل كيىز جاۋىپ، ءىشىن بەزەندىرگەن. كيىز ءۇي - وتباسىلىق “جوبا”، سوندىقتان ونى جاساۋعا ەكى جاق تا قاتىسقان.
بۇل تۋرالى دوسىمبەك قاتران نە دەيدى؟
"ەر - ارينە، ءتۇز ادامى. ول مال قامىمەن ءجۇرۋى كەرەك. قايدا كوشەتىنىن ويلاۋى كەرەك. سول كەزدە ونىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەدى. ەر ادامنىڭ ورنى بولەك. ءبىراق ولار ءۇي شارۋاسىنا ءبىرشاما ارالاساقان. ءارقيلى عوي. بالاسى جاس بولۋى مۇمكىن. نەمەسە بالاسىز دا بولۋ مۇمكىن، ءبىراق اتاعى شىققان باتىر دەلىك. اۋىز ادەبيەتىندە كوپ ايتىلادى عوي. "تۇزدە جۇرسەم باتىرمىن، ۇيدە وتىرسام قاتىنمىن" دەپ بەلگىلى باتىر ايتىپتى عوي. سوندىقتان ءۇي شارۋاسىنا ەر ادام ارالاسپادى دەپ ايتۋعا بولمايدى"، - دەيدى ول.
"تۇزدە جۇرسەم باتىرمىن..."
اشىق دەرەككوزدەردە بۇل ءسوزدىڭ اۆتورى تولىباي دەگەن كىسى ءارى باتىر، ءارى شەشەن بولعان دەسەدى. اس پەن تويدا كەدەيمىن دەپ ىعىسپاي باتىر، بيلەرگە، بايمىرزالارعا ءسوز بەرمەيدى ەكەن. ءبىر جولى تويدان قايتقان ءبىر توپ باي-مىرزالار قوناقاسىدان ۇيالتىپ كەتۋ ءۇشىن تولىبايدىڭ ۇيىنە ساۋ ەتە ءتۇسىپتى. بۇل كەزدە تولىباي جالاڭاياق، جالاڭباس تارى ءتۇيىپ جاتسا كەرەك. كەلگەن مىرزالار ءۇي سىرتىنان:
"ۋاعالايكۋمىسسالام، جايساڭ مەن قاسقالار،
كەدەيشىلىك ەردىڭ ءتۇسىن باسقالار.
تۇزدە جۇرسەك باتىرمىز،
ۇيدە وتىرساق قاتىنبىز،
قاتىن اۋرۋ، بالا جاس،
تارى ءتۇيىپ جاتىرمىز.
تاۋدان ۇلكەن تالابىم بار،
يت ىشپەيتىن شالابىم بار،
تۇسسەڭدەر مىنە لاشىق،
كەتسەڭدەر جولدارىڭ اشىق!" - دەپتى تولىباي شەشەن. سوندا كەلگەن ادامدار رازى بولىپ، ات، شاپان بەرىپ قاسىنا الا جۇرگەن ەكەن.
ەرتەدە ەر ادامدار باسقا نەمەن اينالىسقان؟
اۋليەاتا بازارىنداعى قىمىز ساتقان
تۇركىستان البومى: قازاقستان، سىرداريا وبلىسى، اۋليەاتا قالاسى، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى.
كيىز ۇيلەر ساتقان
فوتوسۋرەت اۆتورى "كيبيتكا" دەپ كيىز ءۇيدى مەڭزەگەن بولۋى كەرەك. بۇل سۋرەت - سول كەزەڭدە قازاقتاردىڭ نارىققا ارالاسا باستاعانىنىڭ بەلگىسى. ولار دايىن تاۋارلاردى پايدالانا باستاعان. كەيدە كيىز ءۇيدى بولشەكتەپ ساتىپ الىپ، كەيدە قويعا ايىرباستايتىن بولعان. ال كيىز ءۇي جابۋعا ارنالعان كيىزدى كوبىنە وزدەرى دايىنداعان.
تۇركىستان البومى: كيىز ۇيلەر ساتۋ. قازاقتار. قازاقستان، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى.
قىمىز ارقىلى ەمدەگەن
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستان اۋماعىندا قىمىزبەن ەمدەيتىن شيپاجايلار اشىلعان. بۇل شاعىن ساناتورييلەرگە باي قازاقتار مەن رەسەيدەن كەلگەن ناۋقاستار كەلەتىن. قىمىزبەن نەگىزىنەن تۋبەركۋلەزدى (چاحوتكا) ەمدەگەن. ول كەزدە بۇل اۋرۋ كەڭ تاراعان ەدى.
ي.س. پولياكوۆ، 1880 جىل.
بيە ساۋعان
سۋرەتتە جالدامالى جۇمىسشىلار بەينەلەنگەن. كيىمىنە قاراعاندا ءوز مالى جوق، باي قازاقتىڭ جالشىلارى بولۋى مۇمكىن.
س.م. دۋدين، 1899 جىل.
ساۋداگەر بولعان
ساۋداگەرلەر (الىپساتارلار) ءارتۇرلى تاۋارلاردى دالاداعى اۋىلدارعا اپارىپ ساتقان. كوشپەلى ومىردە بۇل كاسىپ سۇرانىسقا يە بولعان.
سەمەي وبلىسى، 1899 جىل.
ورمەك ەسكەن
سۋرەتتەگى ەر ادام - ۋىقشى. ول - كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ۇستايتىن ۋىقتاردى ءيىپ جاساۋشى شەبەر.
س.م. دۋدين، سەمەي وبلىسى، 1899 جىل.
ۇن تارتقان
ەكى ءجاسوسپىرىم قول ديىرمەن ارقىلى ۇن تارتىپ جاتىر.
س.م. دۋدين، قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى، 1899 جىل.