اباي قۇنانباي ۇلى (1845-1904)
اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، اعارتۋشىسى، جازبا قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، فيلوسوف، كومپوزيتور، اۋدارماشى، ساياسي قايراتكەر، قازاق مادەنيەتىن جاڭارتۋدى كوزدەگەن رەفورماتور. اباي وسى كۇنگى سەمەي وبلىسىنداعى شىڭعىس دەگەن تاۋدى جايلاعان توبىقتى رۋىنىڭ ىشىندە، 1845 جىلى تۋعان. 10 تامىز، ياعني بۇگىن - ۇلى اباي اتامىزدىڭ تۋعان كۇنى. وسى ورايدا ۇلت ماقتانىشى تۋرالى 15 قىزىقتى دەرەكتى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
1.1845 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى سەمەي قالاسىنان 180 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى جيدەباي قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 59 جىل عانا عۇمىر كەشكەن اقىن شىڭعىستاۋعا جاقىن جيدەبايدىڭ ماڭىنداعى ءوز قىستاعىنا تاياۋ تۇسقا جەرلەنگەن.
2. اباي توبىقتى رۋىنان. اكەسى – قۇنانباي وسكەنباي ۇلى ءوز زامانىنىڭ وتە بەدەلدى، قوعامدىق، ساياسي قايراتكەر ادامى بولعان. اعا سۇلتان دارەجەسىندە قىزمەت اتقارعان. ول قاجىلىققا بارىپ، مەككەدە قازاق ەلىنەن قاجىلىققا بارعاندارعا ارناپ، ءقوناقۇي سالدىرعان. ءسويتىپ، ءقوناقۇي XX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ساقتالىپ، كەيىننەن مەككەدەگى مەشىتتى كەڭەيتۋ ءۇشىن، ساتىپ الىنادى. قارقارالىداعى ءالى كۇنگە دەيىن قۇنانباي سالدىرتقان مەشىت قولدانىستا.
3. يبراھيم – ابايدىڭ شىن ەسىمى. «اباي» دەپ اجەسى ەركەلەتكەن. اناسىنىڭ ەسىمى – ۇلجان. ۇلجان – قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى.
4. اقىندىق جولعا ول 10 جاسىندا تۇسە باستايدى. ەڭ العاشقى ولەڭدەرىن كوكبايدىڭ اتىنان جاريالاعان. ءبىر دەرەكتەردە اباي كوكبايدان ءوز ولەڭىن ءبىر قاراعا ساتىپ العانى ايتىلادى.
5. اباي كوزى تىرىسىندە 176-عا جۋىق ولەڭ جازعان. ەڭ تانىمالى – «قارا سوزدەرى». 45 قارا سوزدەن قۇرالعان بۇل شىعارمانى اقىن توعىز جىل بويى جازعان. شىعارما ەڭ العاش 1918 جىلى، ءوزى ومىردەن وتكەن سوڭ 14 جىلدان كەيىن «اباي» جۋرنالىندا جارىق كوردى. اباي شىعارمالارى الەمنىڭ 60 تىلىنە اۋدارىلعان.
6. حاكىمنىڭ اقىن، جازۋشىلىقتان بولەك، كومپوزيتورلىق قابىلەتى دە بولعان. ول 20-عا جۋىق ءان شىعارعان. سونىڭ بىرەگەيى – «كوزىمنىڭ قاراسى».
7. مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىن 20 جىلعا جۋىق بويى جازعان. سونداي-اق بۇل رومان لەنيندىك سىيلىققا يە بولىپ، بۇكىل الەمگە تارالدى.
8. اباي شىعارماشىلىعىندا بىتپەي قالعان پوەما "ءازىم اڭگىمەسى". بۇل پوەمانىڭ سيۋجەتى "مىڭ ءبىر ءتۇن" وقيعاسىنان الىنىپ، قارتتان ەكى رەت الدانىپ قالعان ءازىم تۋرالى تاڭعاجايىپ وقيعالار تۋرالى باياندالادى.
9. ابايدىڭ العاشقى ماحابباتى – توعجان. ءبىرىنشى جارى ءدىلداعا 1860 جىلى 15 جاسىندا، ەكىنشى ايەلى ايگەرىمگە 30 جاسىندا ۇيلەنگەن. ابايدىڭ ءبىرىنشى ايەلى ءدىلدا، ايگىلى قازىبەك ءبيدىڭ شوبەرەسى بولىپ كەلەدى. امەڭگەرلىك جولمەن العان ايەلىنىڭ ەسىمى – ەركەجان. ول ابايدىڭ ءىنىسى – وسپاننىڭ قالىڭدىعى.
10. اباي 16 جاسىندا اكە اتانادى. ونىڭ تۇڭعىشى – اقىلباي. ون بالانىڭ اكەسى اتانعان اباي العاشقى نەمەرەسىن قولىنا 36 جاسىندا الادى. ونىڭ اتى – اۋباكىر؛
بايبىشەسى ءدىلدادان – اقىلباي، ءابدىراحمان، كۇلبادان، اكىمباي، ماعاۋيا مەن رايحان، ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن - تۇراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل مەن كەنجە، بارلىعى 7 ۇل، 3 قىز سۇيگەن. ال ەركەجاننان ۇرپاق كورگەن جوق.
11. اباي بولىستىق قىزمەت اتقارعان. زاڭدى جەتىك بىلگەن. ەل باسقارۋ ىسىنە 13 جاسىندا ارالاسىپ، 21 جاسىندا بولىس بولىپ سايلانادى.
12. اباي: «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ ەدىم». قۇنانباي قاجىنىڭ 4 ايەلى بولعان. بايبىشەسى كۇڭكەدەن – كۇدايبەردى. ۇلجاننان – تاڭىربەردى (تاكەجان)، يبراھيم، ىسقاق، وسپان. ءۇشىنشى ايەلى ايعىزدان – حاليۋللا، ىسماعۇل تۋادى. ءتورتىنشىسى – نۇرعانىم. ودان ۇرپاق جوق.
13. 1885 جىلى اباي باستاعان كوميسسيا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن 93 باپتان تۇراتىن «سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى زاڭ ەرەجەسىن» جازىپ شىعادى. اقىننىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان دا وسى «قارامولا سەزى» ەدى.
14. «قارامولا سەزىنەن» كەيىن ابايدىڭ دۇشپاندارى ءتىپتى ەلىرە باستايدى. بۇل ارەكەتتەرى 1890 جىلى اسقىنىپ بارىپ، اقىنعا قاستىق قىلماققا ۇلاسادى. دۇشپاندىق ارەكەتتىڭ باسىندا بايعۇلاق، قۇنتۋ اتتى جۋاندار مەن 16 اتقا مىنەر تۇرعان ەدى.
15. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەڭ العاشقى – ابايتانۋشى. ول 1913 جىلى "قازاق" گازەتىندە "قازاقتىڭ باس اقىنى" ماقالاسىن ابايعا ارناپ جاريالاپ، «ودان اسقان بۇرىن-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق» دەگەن بولاتىن.