ۇلتىق كيىم سالاسىندا «ەركە-نۇر» برەندىن قالىپتاستىرعان، جالپى كوپشىلىككە بەلگىلى فاريدا مەرحاميتقىزىمەن ءوز سالاسى جانە وتباسى قۇندىلىعى مەن بالا تاربيەسى تاقىرىپتارىندا اڭگىمە وربىتكەن ەدىك. وقىرماندارعا اڭگىمەنىڭ سۇبەلى تۇستارىن ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
«سۇيىكتى ىسىممەن اينالىسىپ كەلەم»
– فاريدا حانىم، ۇلتتىق كيىم سالاسىندا ۇزاق جىل ەڭبەك ەتىپ كەلەcءىز، ءوز برەندىڭىزدى دە قالىپتاستىردىڭىز. سالاڭىزدان بولەك ءقازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟ اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاعىمىز كەلىپ وتىر.
– سوڭعى ءتورت جىلدا ءوزىمنىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى ىسىممەن اينالىسىپ ءجۇرمىن دەسەم بولادى. الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى وتباسى قۇندىلىعى، اسىرەسە بالا تاربيەسى جونىندە لەكسيالار وقىپ كەلەمىن. شىنىن ايتسام، ءاۋ باستا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەردى ناسيحاتتايىن دەگەن ويمەن «ينستاگرام» سەكىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەردە بلوگەرلىكتى دامىتقان ەدىم. ءبىراق كەيىن قوعامدا بۇل باعىتتا تولىپ جاتقان پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن كورىپ، وسى جاعىنداعى قاجەتتىلىكتى جاساۋدى ماقسات ەتتىم. قۇدايعا شۇكىر، ەلگە ەڭبەك ەتەيىن دەگەن شىنايى ماقساتىڭ بولسا، ناتيجەسى دە بولادى ەكەن. ءقازىر پاراقشامدا لەكسيالارىمدى اسىعا كۇتەتىن 100 مىڭعا جۋىق تۇراقتى وقىرمانىم بار. ءتىپتى كەيبىر لەكسيا-سۇحباتتارىم 2 ميلليوننان اسا قارالىمعا جەتىپ جاتادى. بۇل، شىن مانىسىندە، قوعامدا وسى تاقىرىپقا دەگەن سۇرانىستىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. ايتپەسە، مەن ءوز پاراقشامنىڭ تانىمالدىلىعى ءۇشىن ارەكەت ەتىپ وتىرعان جوقپىن. راسىندا بۇل جاعىندا كوپتەگەن ماسەلەلەر بار. بۇرىن الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە دە جۇرتشىلىقتىڭ ىشىندە كوپ بولدىم، سول كەزدە دە وسىعان كوزىم جەتكەن ەدى. ءقازىر اينالىسىپ جۇرگەن ءىسىمدى وزىمە ءبىر تابىس اكەلەتىن ءىس رەتىندە ەمەس، جۇرتقا، ەلگە دەگەن بورىشىم رەتىندە ىستەپ ءجۇرمىن، بىلايشا ايتقاندا زەكەت رەتىندە. ادەتتە «ينستاگرام» سەكىلدى جەلىلەردى قولداناتىنداردىڭ كوبى جاستار، اراسىندا جاس اتا-انالار دا بار. ولار دا بالا تاربيەسى، وتباسى تاقىرىبىندا وزىنەن بۇرىنعى بۋىننىڭ تاجىريبەسىن العىسى، دۇرىس باعىت تاپقىسى، بالاسىنا دۇرىس تاربيە بەرگىسى كەلەدى.
– وسى تاقىرىپ بويىنشا تەرەڭىرەك توقتالىڭىزشى. وتباسى، بالا تاربيەسىندە ناقتى قانداي پروبلەماعا تاپ كەلدىك؟
– ەگەر تۋراسىن ايتقاندا، بۇل جاعىن كەشىكتىرمەي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الۋعا ءتيىسپىز. وزگە ەلدەردى الىپ قاراڭىز. مىسالى، جاپونيا، گەرمانيا سەكىلدى دامىعان ەلدەر بالا تاربيەسىنە، وتباسىنداعى تاربيەگە ايرىقشا ءمان بەرەدى. جاپونيانىڭ بالاباقشالارىندا بارلىق بالانى ەڭبەككە تاربيەلەيدى. مەكتەپتەرىندە دە سول. ءمينيستردىڭ بالاسى، بايدىڭ بالاسى دەپ مامىلە جاسامايدى، بارىنە بىردەي مامىلە، بىردەي تاربيە. ونداعى بەرگەن تاربيەسى سول الدىمەن بالانى ادام رەتىندە تاربيەلەۋ، ياعني ەڭبەككە باۋلۋ. ءار كىشكەنتاي بالا ءوز ءىسىن ءوزى ىستەۋگە ماشىقتانادى. گەرمانيادا بولسا 18 جاسقا دەيىنگى بالا ءۇي جۇمىسىنا كومەكتەسپەسە، اتا-انانىڭ قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنا جۇگىنۋگە قاقىسى بار. مۇنداي زاڭدى قابىلداعان الەمدەگى جالعىز ەل. ياعني بۇل ەلدەر بالانىڭ وسىپ-جەتىلۋىندە ءۇي جۇمىسىن، قاراپايىم ەڭبەكتى ماڭىزدى دەپ سانايدى. ەندى وسى ەلدەردىڭ الەمدەگى ورنىنا قاراڭىز، ەڭ ساپالى ءونىمدى، ەڭ جاڭا تەحنولوگيالاردى وندىرەتىن ەلدەر. بۇعان قاراپ، دامىعان ەلدەر الدىمەن بالانىڭ ادامدىق قاسيەتىن اشۋعا تىرىساتىنىن كورەمىز. ادامدىق قاسيەتتى اشاتىن نارسە، ول – ەڭبەك.
ال بىزدە قالاي؟ بىزدە بالا جاقسى بولۋ ءۇشىن جاقسى وقۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك بار. جاقسى مەكتەپتە وقىتسام بالام جاقسى بولادى ەكەن دەپ ويلايدى. ءبىراق ءبىز قولىندا ءبىر ەمەس بىرنەشە ديپلومى بار، الايدا ەشقانداي جۇمىس ىستەي الماي وتىرعان، بۇگىنگىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ديۆان ادامدارىن» قايدان شىعاردىق سوندا. دەمەك، جاستايىنان ەڭبەككە باۋلىماعان بالا قانشا ءبىلىم السا دا، ءبارىبىر كوپ نارسەگە قابىلەتسىز بولىپ شىعادى. بالاباقشادان تارتىپ بىزدە انا ورتالىققا، مىنا ۇيىرمەگە بەرىپ، ءتىپتى بالالارعا ويناۋعا دا ۋاقىت قالدىرمايمىز. وسى ارقىلى بالانى الەمدە جوق ءبىر يدەال ادام جاساعىمىز كەلەدى. ءبىراق ەڭبەككە باۋلىماعان بالا ەرتەڭ ەشتەڭەگە قابىلەتسىز بولىپ شىعادى، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى وعان ماشاقات كورىنىپ تۇرادى. بۇعان قوسا، ءقازىر ءتۇرلى جەلىلەردىڭ اسەرىنەن جاستار تەك كومفورت ءومىردى قيالدايتىن بولىپ بارادى. بارلىق نارسە وڭاي كەلەتىندەي كورەدى، قيالىنداعىداي بولا سالاتىنداي كورەدى. قولىندا قانشا ديپلومى بولسا دا ءبىر جەردىڭ ورتاسىن، ءبىر جۇمىستىڭ جالاقىسىن ۇناتپايتىن، ءسال عانا جاپا بولسا سودان قورقىپ، باسپاي تۇراتىن، ناتيجەسىندە جۇمىسسىز ماسىل ۇرپاقتار كوبەيىپ بارادى. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ وتباسىنداعى تاربيەگە كەلىپ تىرەلەدى.
وسىدان بۇرىن پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى مالىك نۇرجان ۇلى الماتىدا كەزدەسۋ وتكىزىپ، ءار سالا ماماندارىنىڭ ۇسىنىستارىن تىڭدادى. سوندا دا بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇيەلى تۇردە قولعا الۋ كەرەك ەكەنىن جەتكىزدىم. ءتىپتى وسى ارادا بالالار ۇيىنە مەملەكەتتىك قامقورلىق دەي وتىرىپ، قامقورلىقتى اسىرا قولدانىپ جاتقانىمىزدى دا ايتتىم. مەملەكەت قامقورلىعىنىڭ قالىپتان تىس بولۋى ءبىلىم سالاسىندا دا بار. قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى رەتىندە بالالار ۇيلەرىنە بارعان كەزىمىزدە كوردىك، قالاداعى بالالار ۇيىندە مەملەكەتتىك قامقورلىقتىڭ بارلىعى جاسالعان. ياعني كىر جۋاتىن، ىدىس جۋاتىن ەلەكتر جابدىقتارىنان تارتىپ، تازالىعىن ىستەيتىن، تاماعىن جاسايتىن ادامدارعا دەيىن بار. ال بالالار ەشتەڭە ىستەمەيدى، تەك وقۋ باعدارلامالارى مەن سپورتتىق جاتتىعۋلارىمەن عانا اينالىسادى. ەرتەڭ وسى بالالار 18 جاستان اسقاننان كەيىن باعاناعى قامقورلىقتىڭ بارىنەن الىستايدى، ارى قاراي دەربەس ءومىر سۇرۋگە قابىلەتسىز ادام بولىپ قالادى. بۇل بالالار ۇيىندەگى عانا ەمەس، كوپتەگەن وتباسىندا دا بولىپ جاتقان جاعداي، ەرتەڭگى ۇلكەن قوعامدىق پروبلەما دەگەن ءسوز. بالانى جاقسى وقۋعا ەمەس، الدىمەن جاقسى ادام بولۋعا تاربيەلەۋ ماڭىزدى.
«تاربيە – باستى نارسە»
– ءسوز اراسىندا ارتىق مەملەكەتتىك قامقورلىق ءبىلىم سالاسىندا دا بار دەگەندى ايتىپ قالدىڭىز. ءوزىڭىز دە جەكە كوللەدج ارقىلى ءبىلىم سالاسىندا دا ەڭبەك ەتىپ جاتىرسىز. وسى ماسەلەنى تاراتا كەتcەڭىز؟
– ءيا، ءبىز قوعام بولىپ، اتا-انا بولىپ، ءتىپتى مەملەكەت بولىپ بالانى وقىتامىز. ءبىراق وسى ۇرپاقتى وقىتۋ كەرەك دەپ، كەي نارسەدە ارتىق كەتىپ جاتىرمىز. قاراپ وتىرساڭىز، 18-گە دەيىنگى بالالار نە مەكتەپ، نە كوللەدج قابىرعاسىندا بولۋى ءتيىس. مەكتەپتە ءبىرشاما جاقسى وقيتىن بالالار تەستكە قاتىستىرىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەرگە قاراي باعىتتالسا، ارادا تۇرعان بالالاردى كوللەدجدەرگە قاراي يتەرەمىز. بۇل بالالار ءبىلىم الماي قالماسىن دەپ مەملەكەت گرانتتاردى كوبەيتەدى، شاكىرتاقىلار تاعايىندايدى. ەندى سول تەگىن وقۋ مەن شاكىرتاقىعا يە بولعان بالالار دۇرىستاپ تا وقىمايدى، ءتىپتى ساباققا دا كەلمەيدى. اتا-اناسى مەملەكەتتىك گرانتپەن وقىپ جاتىر دەپ ءماز، مەملەكەتتىك گرانتتاعى بالانى وقۋدان شىعارۋ ۇلكەن ءۇردىس، كوپ اۋرەشىلىكتەرمەن جۇزەگە اسادى. سوندىقتان كەيبىر كوللەدجدەر بۇعان كوزجۇما قارايدى دەگەندەي. سونىمەن، بالا نە مەكتەپتە، نە كوللەدجدە، نە ۇيدە ەمەس، ەكى ارادا قالىپ، ناتيجەسىندە مەملەكەتتىڭ ارتىق قامقورلىعى كەرىسىنشە اسەر ەتىپ جاتىر. جاڭاعى نە ءبىلىم الىپ، نە جۇمىس ىستەپ، نە وتباسىندا بولىپ تاربيەلەنبەگەن ناعىز وتپەلى كەزەڭنىڭ بالالارى ءتۇرلى اعىم، كەلەڭسىزدىكتەردى وڭاي قابىلداپ الادى. نە جاتىپ ىشەر جالقاۋ، ماسىل ۇرپاق بولىپ قالۋى مۇمكىن. قىسقاشا ايتقاندا، مەملەكەت اقشاسىن تولەپ تۇرىپ جاتىپىشەرلەردى تاربيەلەپ جاتىرمىز. ءيا، ءبىز ءبىلىم سالاسىنا بارىنشا كوڭىل بولگەن بولامىز، ءبىلىم بەرۋگە ءمان بەرگەن بولامىز. ءبىراق، ءبىز ءالى الاش ارىستارىنىڭ اعارتۋ قوزعالىسى، ياعني قاراڭعى قوعامدى قالاي ساۋاتتى، ءبىلىمدى ەتەمىز دەگەن كەزەڭىندە ءالى جۇرگەندەيمىز. ءبىز ول زاماندا ەمەسپىز عوي، ءبىز قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە ۇلتتى قالاي ساقتايمىز، ۇرپاقتارىمىزدى قالاي تاربيەلەيمىز دەگەن كەزەڭگە قاراي ءوتۋىمىز كەرەك.
«داستۇردەن الىستاعاندا، وڭعانى قايسى»
–ادەتتە وتباسى نە ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا كوپ كوڭىل بولىنەدى. ءبىراق، نە ءۇشىن ءبىز ءوز قوعامىمىزدا جات قۇندىلىقتاردىڭ ناسيحاتىنان جەڭىلىپ قالا بەرەمىز؟
–بۇنى ايتساق تا اينالىپ كەلىپ وتباسى مەن بالا تاربيەسىنە تىرەلەمىز. شىنىن ايتساق، قازاقتا قازىرگە دەيىن بالا تاربيەسىنىڭ جۇيەلى مەكتەبى قالىپتاسقان جوق نەمەسە زاماناۋي ۇلگىسى جوق. ءار اتا-انا ءوز بىلگەندەرىمەن ءجۇرىپ جاتىر. بارىنە ورتاق ۇلگى، بارىنە بىردەي ءادىستى قالىپتاستىرا الماي وتىرمىز. ۇل-قىز دەپ ءبولىپ، ءبىرىن ارتىق كورىپ، ءبىرىن كەمسىتكەن ەمەس، ءبىراق ۇل مەن قىزعا بەرىلەتىن تاربيەنىڭ زامانعا ساي ۇلگىسى ءالى دە جوق. ولاردى ەرتەڭگى ۇلكەن ومىرگە تاربيەلەپ، الدىن الا دايىنداۋعا ءتيىسپىز. سوڭعى جىلدارى بۇل تاقىرىپتار بويىنشا جەكە ىزدەنىستەرگە دە باردىم. قورىتا كەلە، ەلىمىزدە مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانۋى كەرەك ەكەن دەپ ءتۇيدىم. بىلايشا ايتقاندا، بالاباقشادان تارتىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن ۇرپاقتى اۋەلى ادامي قۇندىلىقتارعا قاراي جەتەلەيتىن ءبىرتۇتاس تاربيە كەرەك. ال وقۋ باعدارلاماسى ءوز الدىنا، مەنىڭشە ول جاعىنان ءبىز ەشكىمنەن كەم بولىپ جاتقان جوقپىز.
ارينە، ادەتتە كەي جاستارعا داستۇرىمىزدەگى نارسەلەردى ايتساڭ، ونى ەسكىشىلدىك، زامانعا ساي ەمەس دەگەندەي پىكىرلەر ايتىپ جاتادى. ال سول ءداستۇر جامان بولسا، ونى قابىلداماعاندا جاقسى بولىپ كەتكەندەرى قايدا. بۇلىنگەن وتباسىلار، اليمەنت تولەي الماي جۇرگەن جىگىتتەر، ءتىرى جەتىم ءوسىپ جاتقان بالالار، ماسەلە تولىپ جاتىر. مىنە وسىنىڭ ءبارىن رەتتەيتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
«جەڭىل ونەركاسىپ جەڭىل ەمەس»
–ەندى اڭگىمە اۋانىن ءوز سالاڭىزعا قاراي اۋدارساق. ۇلتتىق كيىم سالاسىنىڭ بەتالىسى قالاي؟
–قۇدايعا شۇكىر، ءقازىر ۇلتتىق كيىم ۇلتتىق نىشانعا اينالدى. وسى سالادا ەڭبەك ەتكەن بارلىق ارىپتەستەرىمنىڭ ەڭبەگى دەۋگە دە بولادى، ۇلت ساناسىندا مىزعىماس ورنىن تاپتى. ديزاين، ءوندىرىس جاعىندا دا ىلگەرىلەۋشىلىك بار. ءقازىر ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدارىمىز ءوزىنىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيۋدى قالايتىن بولدى. وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك، ارى قاراي قوعام مەن ەركىن نارىق ءوزى رەتتەيدى.
–نارىق دەمەكشى، جۇرت اراسىندا «ۇلتتىق كيىم نارىعىن قىرعىز اعايىنعا بەرىپ قويدىق» دەگەن پىكىر بار، بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
– بۇنىڭ ءوزى سول نارىق ماسەلەسى، ونىڭ ءتۇبى بارىپ وتاندىق ءوندىرىس سالاسىنداعى ماسەلەلەرگە بارىپ تىرەلەدى. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا الىگە دەيىن مەملەكەتتىك قولداۋ باعدارلامالارى جەتىلمەي كەلەدى. كيىم ءوندىرىسى بۇل جەڭىل ونەركاسىپ، اتى جەڭىل بولعانىمەن شىن مانىندە جەڭىل ەمەس. سەبەبى، بۇل سالا كوپ ەڭبەك كۇشىن تالاپ ەتەدى. ءوز نارىعىمىزدى تۇگەل قامتۋ ءۇشىن ۇلكەن ءوندىرىس كەرەك، ءبىراق وعان جەكەلەگەن ادامداردىڭ كۇشى جەتە بەرمەيدى. ۇزاعاندا 200-300 ادامدىق ءوندىرىس جاساۋعا بولادى، ونىڭ ءوزى قيىن شارۋا. ال تابىستى وندىرىسكە جەتۋ ءۇشىن كەمىندە 500-600 ادامدىق ءوندىرىس ورىنى بولۋى ءتيىس. بۇعان مەملەكەت قولداۋىنسىز جەتۋ قيىن. بۇل سالادا سونداي اۋقىمدى وندىرىسكە كۇش سالىپ كورگەندەر بولدى، ءبىراق ەلىمىزدەگى ەڭبەك كۇشى مەن ءوندىرىس قۇنىنا بايلانىستى كوبى ورتا جولدا توقتاپ قالدى.
ەندى نارىقتى قىرعىز اعايىن الىپ جاتىر دەگەنگە كەلسەك، ولاردىڭ جەڭىل ونەركاسىبىن دامىتۋعا ارنالعان باعدارلامالارى بولدى. ياعني «نولدىك ندس» بولدى، ءوزىڭ ءوندىرىپ ساتساڭ بولدى، تابىس سالىعىنا جەڭىلدىك جاسالدى. ال بىزدە ءوندىرىپ ساتۋ مەن الىپ ساتۋدىڭ سالىعى بىردەي. ءاۋ باستا 20 پايىزدىق سالىق بولاتىن، كەيىن بىرتىندەپ ءتۇسىرىپ كەلەدى، ءقازىر 12 پايىز بولىپ تۇر. مىنەكي، وسى ارادا ءوندىردىڭ دە، الىپ ساتتىڭ دا بىردەي بولىپ قالدى. ءتىپتى شەتەلدەن ارزان تاۋار اكەلىپ ساتىپ جاتقاندار سالىعىن قالاي تاپسىرىپ جاتىر ول جاعىندا دا اڭگىمە كوپ، زاڭدى تابىس سالىعىن تولەپ وتىرسا دا جەكە كاسىپكەر رەتىندە قالاي دا تومەن سالىق تولەيدى. ال وتاندىق جۇمىسشىلاردى ىستەتىپ وتىرعان ءبىز ءۇشىن شەتەلدىك ارزان تاۋارمەن نارىقتىق باسەكەگە ءتۇسۋ قيىنعا سوعادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەملەكەتتەن جەڭىل ونەركاسىپكە قامقورلىق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جاسالماي كەلەدى. ءيا، تومەن ءوسىمدى نەسيەلەر قاراستىرىلعان، ءبىراق، سونىڭ ءوزى 8 پايىزدى قۇرايدى، ال وعان قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى قيىن شارۋا. قىتايدا بىلەسىز، 3 پايىزدىق نەسيەنىڭ ءوزىن وندىرۋشىلەر قىمباتسىنىپ المايدى، ال ءوندىرىپ شەتەلگە ساتساڭ، 17 پايىز مەملەكەتتىك سۋبسيديا قاراستىرىلعان. ءبىز كەن بايلىعى مول ەلمىز، ءبىراق ول سالانىڭ بارىندە جالپى حالىق ەڭبەك ەتە المايدى. ال جالپى حالىق ىستەيتىن جەڭىل ونەركاسىپتى قولداي الماي وتىرمىز.
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!