مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەرلان قارين «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمىندا «بىرلىك پەن دامۋ: مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياسي باعدارىنىڭ باستى نەگىزدەرى» اتتى ماقالاسىن جاريالادى.
ءى. ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ءمانى نەدە؟
ىشكى ساياسات سالاسىندا اقپارات اعىنى ءاردايىم جىلدام الماسىپ وتىرادى. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ساياسي رەفورمالار، سايلاۋلار مەن كادرلىق اۋىس-تۇيىستەر ەل نازارىندا بولدى. سودان سوڭ وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق، قارعىن سۋمەن كۇرەس ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى. دەگەنمەن بيلىك قۇرىلىمدارى تۇگەلدەي كۇندەلىكتى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جاتقانىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى باعدارىنا سايكەس ىلگەرىلەۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جالعاسىپ كەلەدى.
دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باسقان قازاقستاننىڭ يدەولوگيالىق تۇعىرناماسىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ناۋرىز ايىندا اتىراۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا ايقىنداپ بەردى. «ادىلدىك» دەگەن اۋقىمدى ۇعىم وسى يدەولوگيانىڭ ارقاۋىنا، ال «ادىلەتتى قازاقستان» دەگەن تۇسىنىك مەملەكەت باعدارىنىڭ باستى يدەولوگەماسىنا اينالدى.
«ادىلەتتى قازاقستان» – ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەگى ءارى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تۇپكى ماقساتى. سونىمەن بىرگە بۇل – قوعام ساناسىنا ورنىققان بولاشاقتىڭ بەت-بەينەسى. شىن مانىندە، «ادىلەتتى قازاقستان» يدەياسى كۇنى كەشە عانا نەمەسە جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي، سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا عانا پايدا بولعان جوق. قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنت قىزمەتىنە كەلگەن كۇننەن باستاپ ادىلدىكتىڭ قاستەرلى قاعيداتىنا ايرىقشا ءمان بەردى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ پرەزيدەنت لاۋازىمىنا كىرىسكەننەن كەيىنگى العاشقى سوزىندە: «ەلىمىزدىڭ دامۋ جولىنداعى وسى ماڭىزدى مەزەتتە ءبۇكىل قوعام بولىپ، وركەندەگەن، دەموكراتيالىق، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ يدەياسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋى كەرەك» دەگەن ەدى. ودان كەيىن 2019 جانە 2022 جىلى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە مەملەكەت باسشىسى «ادىلدىك» ۇعىمىن سايلاۋ الدىنداعى تۇعىرناماسىنا نەگىز ەتىپ الىپ، ءوز ساياساتىنىڭ باستى قاعيداتى رەتىندە ۇستانىپ كەلەدى. ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ يدەولوگيالىق تەمىرقازىعىنا اينالدى.
ادىلدىك يدەياسى قوعامنىڭ سۇرانىسىنا دا، مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنا دا ساي كەلەدى. ياعني «ادىلەتتى قازاقستان» ۇلتتى ۇيىستىراتىن يدەياعا اينالدى. وسى ورايدا، «ادىلدىك» جانە «ادىلەتتى مەملەكەت» دەگەن تەرميندەردىڭ ءمان-ماعىناسىن ناقتىلاي كەتكەن ءجون. ادىلدىك دەگەءنىمىز – ءبارىن ءبىر قالىپقا سالىپ، تەڭەستىرۋ ەمەس. ادىلدىك – ەڭ الدىمەن، قۇقىقتار مەن مىندەتتەردى بارىنە بىردەي ءبولۋ دەگەن ءسوز. «ادىلدىك» ۇعىمىن ءدال وسىلاي ۇعىنىپ، ءتۇيسىنۋ قاجەت. ول بارلىق رەفورمانىڭ ءون بويىندا تۇر.
سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى كوپتەگەن شەشىم وسى ادىلدىك يدەياسىنا وراي قابىلدانىپ كەلەدى. مىسالى، 2022 جىلى ءجۇرگىزىلگەن كونستيتۋسيالىق رەفورما اياسىندا حالىقتىڭ جەرگە جانە ونىڭ قويناۋىنداعى بايلىققا، جانۋارلار جانە وسىمدىكتەر الەمىنە، سونداي-اق باسقا دا تابيعي رەسۋرستارعا قاتىستى مەنشىك قۇقىعى اتا زاڭىمىزدا بەكىتىلدى. بۇل قاعيدات ءىس جۇزىندە «ۇلتتىق قور – بالالارعا» اتتى باعدارلاما ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. سوعان سايكەس بۇدان بىلاي ۇلتتىڭ قوردىڭ جىل سايىنعى ينۆەستيسيالىق تابىسىنىڭ جارتىسى بالالارعا ارنالعان جيناقتاۋشى ەسەپشوتتارعا تەڭ ءبولىپ اۋدارىلادى.
سونداي-اق ادىلدىك قاعيداتىنىڭ ناقتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىنا مىسال رەتىندە كەزىندە زاڭسىز الىنعان، جالپى سوماسى 1 تريلليون تەڭگەدەن اساتىن اكتيۆتەردىڭ ەلگە قايتارىلعانىن، پايدالانىلماي كەلگەن 5 ميلليون گەكتاردان استام جەردىڭ مەملەكەت مەنشىگىنە وتكەنىن، سونىمەن بىرگە «قازاقستان حالقىنا» قوعامدىق قورىنىڭ قۇرىلعانى مەن «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ تازا تابىسىنىڭ كەمىندە 7 پايىزى جىل سايىن وسى قوردىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارىلا باستاعانىن اتاپ وتۋگە بولادى.
شىن مانىندە، ادىلەتتى قازاقستان – بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، بيلىكتىڭ ويلاپ تاپقان جاساندى يدەياسى ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ ستراتەگيالىق باعدارىنىڭ يدەيالىق نەگىزى. قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ ەڭ نەگىزگى ميسسياسى – ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ەكەنىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني سالالاردا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇيەلى رەفورمالاردىڭ ءبارى، ەڭ الدىمەن، وسى ستراتەگيالىق ماقساتقا قول جەتكىزۋگە ارنالعان. پرەزيدەنتتىڭ ەلىمىزدى تۇبەگەيلى جانە جان-جاقتى جاڭعىرتۋعا قاتىستى بايىپتاماسىنىڭ تۇپكى ءمانى وسىندا جاتىر.
ءىى. جاڭا يدەولوگيالىق تۇعىرناما
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ 2019 جىلدان بەرى دايەكتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان، يدەولوگيالىق سيپاتى «ادىلەتتى قازاقستان» تۇجىرىمداماسىندا كورىنىس تاپقان ساياساتى باستى بەس تۇجىرىمعا نەگىزدەلگەن. پرەزيدەنت ونىڭ ءارقايسىسىن ءارتۇرلى كەزەڭدە ۇسىنىپ، ساياسي ومىرگە بىرتىندەپ ەنگىزىپ كەلەدى.
«ءارتۇرلى پىكىر – ءبىرتۇتاس ۇلت» اتتى العاشقى تۇجىرىم «ادىلدىك جانە ادىلەتتى قازاقستان دەگەنىمىز نە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەدى. بۇل جەردە اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى تەڭ قۇقىلى، سىندارلى تالقىلاۋ ارقىلى بارىنە ورتاق بايلام جاساپ، شەشىم قابىلداۋ قاجەت دەگەن پايىمعا كەلىپ تىرەلەدى. ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىندا تەڭقۇقىلىق قاعيداتى وتە ماڭىزدى. وسى قاعيدات بەرىك ورنىقسا، ازاماتتاردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ جەكە الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جاعدايىنا، ۇلتىنا، ءتىلى مەن دىنىنە قاراماستان بىردەي قۇقىقتار مەن مۇمكىندىكتەرگە يە بولادى.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» اتتى ەكىنشى تۇجىرىم «ادىلدىك قالاي ورنايدى؟» دەگەن ساۋالعا «ەل-جۇرتپەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداي ءبىلۋ ارقىلى ورنىعادى» دەپ جاۋاپ بەرۋگە نەگىزدەلگەن. دەگەنمەن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» ۇعىمى ازاماتتاردىڭ كۇندەلىكتى تۇيتكىلدەءرىن شۇعىل ءارى ءتيىمدى شەشۋدى عانا مەڭزەمەيدى. سونىمەن قاتار، بۇل تۇجىرىمداما ەلىمىزدى دامىتۋعا قاتىستى باستى ماسەلەلەر بويىنشا قوعامنىڭ بارلىق وكىلىنىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، بايىپتى ءارى ورتاق شەشىم قابىلداناتىنىن اڭعارتادى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتىڭ» جارقىن مىسالى رەتىندە كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ءۇشىن وتكىزىلگەن رەفەرەندۋمدى ايتۋعا بولادى.
ءۇشىنشى تۇجىرىم – «زاڭ جانە ءتارتىپ» ادىلدىك ورناتۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرىن ايقىندايدى، ياعني «ادىلدىكتى قانداي جولمەن ورناتامىز؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەدى. زاڭدى مۇلتىكسىز ساقتاۋ، بارشانىڭ زاڭ الدىندا تەڭ بولۋى، ەڭ باستىسى زاڭ بۇزعان ادامنىڭ قالايدا جازاسىن الۋى – قوعامدا ادىلدىكتى ورنىقتىرۋدىڭ باستى شارتى. وسىنىڭ ءبارىن ءىس جۇزىندە ورىنداۋ وتە ماڭىزدى. بۇل، اسىرەسە، تۇرمىستىق-وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىققا، جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە قاتىستى وقيعالاردان ايقىن كورىنەدى. قىلمىس جاساعان ادامنىڭ لايىقتى جازالانۋى – ءادىل سوت تورەلىگى قاعيداتىنىڭ كورىنىسى عانا ەمەس، سونداي-اق قوعامنىڭ سوت جۇيەسىنە جانە تۇتاس مەملەكەتكە دەگەن سەنىمىنىڭ كورسەتكىشى. بۇل رەتتە مىنا جايتتى ءتۇسىنىپ العان ءجون. زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ – مەملەكەتتىڭ عانا مىندەتى ەمەس. «زاڭ جانە ءتارتىپ» قاعيداتىنىڭ قوعامدا ورنىعۋىنا بارلىق ازامات ۇدايى اتسالىسۋعا ءتيىس.
ءتورتىنشى تۇجىرىم – «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ينستيتۋسيونالدىق اۋقىمىن ايقىندايدى، ياعني «ءادىلەتتى قازاقستان» قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. 2019–2021 جىلدارداعى ساياسي رەفورمالاردىڭ ءتورت توپتاماسى جانە 2022 جىلعى ساياسي جاڭعىرۋ باعدارلاماسى وسى تۇجىرىمدى ناقتى جۇزەگە اسىرۋعا ارنالدى. سونىڭ ءناتيجەسىندە بيلىك تارماقتارى اراسىندا ءتيىمدى تەپە-تەڭدىك جۇيەسى بار مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ جاڭا ينستيتۋسيونالدىق ۇلگىسى قالىپتاستى.
بەسىنشى تۇجىرىم – «ادال ازامات» ۇعىمى «ادىلەتتى قازاقستاندى كىم قالىپتاستىرادى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ەل-جۇرتىمىزدىڭ رۋحاني-ادامي كەلبەتى بولاشاقتا قانداي بولاتىنىن جانە ازاماتتىق قوعام قالاي داميتىنىن كورسەتەدى. مەملەكەت باسشىسى: «ادال ازامات» – جاقسى قاسيەتتەرگە يە بولىپ، ادال ەڭبەك ەتەتىن جانە تابىسقا ادال جولمەن جەتەتىن، ادالدىق پەن ادىلدىكتى بارىنەن بيىك قوياتىن ادام» دەگەن ەدى. يدەولوگيالىق تۇعىرناما تۋرالى ايتقاندا مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعان ءجون. بۇل – قانداي دا ءبىر قاتىپ قالعان قاعيدالاردى ۇگىت-ناسيحات ارقىلى جاساندى تۇردە جاپپاي ساناعا ءسىڭىرۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ رۋحاني بىرلىگىن نىعايتا تۇسەتىن شىنايى قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ دەگەن ءسوز.
جالپى، مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان يدەولوگيالىق تۇعىرناما ەلىءمىزدى ودان ءارى جان-جاقتى جاڭعىرتۋعا قاتىسى بار سالالاردىڭ بارىنە تىڭ سەرپىن بەرەدى.
III. وتكەنگە ورالمايتىن وزگەرىستەر
كەيدە «رەفورمالار ناتيجەسى قايدا، ۋادە ەتىلگەن وزگەرىستەر قايدا؟ جاڭا قازاقستاننىڭ ءتۇرى وسى ما؟» دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى.
بىرىنشىدەن، وزگەرىستەر اپ-ساتتە جاسالا قويمايدى. رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وراسان زور كۇش-جىگەر، قيساپسىز ۋاقىت قاجەت. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىلمەيتىن ادامعا بۇل ۇدەرىس تىم ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن وزگەرىستەر بار. كەز كەلگەن رەفورما – قاجىرلى ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن اسا كۇردەلى جۇمىس. كىم نە دەسە و دەسىن، قازاقستان رەفورمالار جولىمەن سەنىمدى قادام باسىپ كەلەدى.
ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سوڭعى بەس جىلدا كىشىگىرىم وزگەرىستەر ەمەس، كەرىسىنشە، كوپتەگەن سالادا تۇبەگەيلى ءارى جۇيەلى بەتبۇرىس جاسالدى. ەگەر تەرەڭىرەك ويلانىپ كورسەڭىز، نەبارى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بۇكىل ساياسي جۇيەنىڭ قۇرىلىمى قايتا جاساقتالعانىن اڭعاراسىز. 2019–2021 جىلدارداعى ساياسي رەفورمالار 2022 جىلعى كونستيتۋسيالىق رەفورماعا ۇلاسىپ، سونىڭ ءناتيجەسىندە ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ءمارتەبەسى مەن ءرولى ەداۋىر ارتتى. كونستيتۋسيالىق سوت جۇمىس ىستەي باستادى. پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرىنا كىرەتىن ماسەلەلەر ازايىپ، كەرىسىنشە، پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتى كەڭەيدى. ارالاس سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى، ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمى جەڭىلدەدى. تۇڭعىش رەت اۋىل اكىمدەرى تىكەلەي سايلاناتىن بولدى. 2021–2023 جىلدارداعى سايلاۋ قورىتىندىسىندا اۋىل اكىمدەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسى جاڭاردى. بىلتىر العاش رەت اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىن سايلاپ كوردىك. مۇنداي سايلاۋلار 2025 جىلدان باستاپ تۇراقتى وتكىزىلەتىن بولادى.
بۇل از دەسەڭىز، رەفورمالار قازاقستانعا عانا ەمەس، اينالامىزداعى اۋقىمدى گەوساياسي كەڭىستىككە دە جاڭاشىلدىق اكەلىپ، وسى ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن جاڭا ءۇردىستى باستاپ بەردى.
ۇشىنشىدەن، ساياسي رەفورمالارمەن قاتار ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق سالالاردا دا ماڭىزدى وزگەرىستەر جاسالىپ جاتىر. حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن باعالى باستامالار مەن ناقتى جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. جۇيەلى ءارى كەشەندى جۇمىستار ءقازىردىڭ وزىندە جەمىسىن بەرە باستادى. ەڭ تومەنگى ەڭبەكاقى كولەمى ەكى ەسەگە ارتتى. بۇل 1،8 ميلليون ادامنىڭ تابىسىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. ۇستازدار مەن دارىگەرلەردىڭ، سونداي-اق عالىمداردىڭ جالاقىسى كوبەيىپ، ولاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قورعاۋ شارالارى كۇشەيدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن جۇرتقا تۇرعىن ءۇي جاعدايى مەن دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ ءۇشىن زەينەتاقى جيناعىنىڭ ءبىر بولىگىن الۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. بۇل ءمۇمكىندىكتى ميلليونعا جۋىق ازامات پايدالانىپ ۇلگەردى. «جايلى مەكتەپ»، «اۋىلدا دەنساۋلىق ساقتاۋدى جاڭعىرتۋ» سەكىلدى اۋقىمدى ۇلتتىق ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. سونىڭ اياسىندا بارلىق ايماقتا جۇزدەگەن مەكتەپ پەن دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى سالىنا باستادى. دەگەنمەن ەڭ باستىسى – رەفورمالار قوعامدىق قاتىناستاردىڭ سيپاتىن ءبىرجولا وزگەرتتى، ۇلتتىڭ ساياسي مەنتاليتەتى ءوسىپ، ازاماتتىق بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى، تۇرعىندار ەلدىك ماسەلەلەرگە ەركىن ارالاساتىن بولدى، جۇرتتىڭ بىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىعى نىعايا ءتۇستى، قوعامدىق پىكىر ساياسي ومىرگە ەداۋىر ىقپال ەتە باستادى. ساياسي مادەنيەتكە قاتىستى بۇل وزگەرىستەردى كەرى قايتارۋ ەش مۇمكىن ەمەس.
وسىلايشا، ەلىمىزدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاسالدى، جاڭارۋلار ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جان-جاقتى رەفورمالار ەندى توقتامايدى.
IV. جاڭا قوعامدىق ەتيكا
قوعام ساناسىنداعى جانە جۇرتتىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى ابدەن ەسكىرگەن قاساڭ تۇسىنىكتەر مەن ۇعىمدار كەلمەسكە كەتپەسە، ساياسات پەن ەكونوميكاداعى اۋقىمدى رەفورمالار ەش ناتيجە بەرمەيدى. ەسكىشىلدىك پەن وركەنيەتتى دامۋ جولى ەشقاشان ءبىر ارناعا توعىسپايدى.
مىسالى، 2022 جىلى قوعام وكىلدەرىنىڭ ۇسىنىسىمەن ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىن ارالاس سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. وكىنىشكە قاراي، ءىس جۇزىندە ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردىڭ كەيبىرەۋىندە وڭ ۇردىسپەن قاتار جاعىمسىز جايتتار دا بولدى. اشىعىن ايتساق، ءبىرقاتار وكرۋگتە باعدارلامالار مەن يدەيالارعا نەگىزدەلگەن ەركىن باسەكە تۇرىندەگى ساياسي كۇرەسكە كۋا بولا المادىق. وندا الدىمەن رۋشىلدىققا جول بەرىلدى. ءتىپتى كەيبىر جەردە قىلمىستىق توپتار بيلىككە ەنۋگە دە ارەكەت جاسادى.
جاڭا ساياسي مادەنيەت قالىپتاستىرماي، جاسامپاز قۇندىلىقتار نەگىزىندە قوعامدىق ەتيكانى جاڭارتپاي، ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ءمۇمكىن ەمەس ەكەنى ايدان انىق. سوندىقتان پرەزيدەنت اتىراۋدا سويلەگەن سوزىندە جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناقتى ايقىنداپ بەردى. بۇل:
– تاۋەلسىزدىك جانە وتانشىلدىق؛
– بىرلىك پەن ىنتىماق؛
– ادىلدىك جانە جاۋاپكەرشىلىك؛
– زاڭ مەن ءتارتىپ؛
– ەڭبەكقورلىق جانە كاسىبي بىلىكتىلىك؛
– جاسامپازدىق پەن جاڭاشىلدىق.
مەملەكەت باسشىسى جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءبىر تۇجىرىمداماعا بىرىكتىرىپ، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن يدەولوگيالىق باعىت-باعدارىمىزدىڭ ءبىرىڭعاي جۇيەسىن جاسادى. سوندىقتان وسى يدەولوگيالىق-گۋمانيتارلىق تۇعىرناما ىشكى ساياساتتاعى ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ، مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ باستى باعىتىنا اينالۋى كەرەك.
ۇلتتىق قۇرىلتايداعى باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 40 تارماقتان تۇراتىن كەشەندى جوسپار بەكىتىلدى. وسى قۇجاتتىڭ اياسىندا جىل سوڭىنا دەيىن 9 زاڭ قابىلداۋ جوسپارلانعان. ءقازىردىڭ وزىندە ونىڭ ۇشەۋىن پارلامەنت ماقۇلداپ، پرەزيدەنت قول قويدى. جاقىندا «زاڭسىز ويىن بيزنەسىنە جانە لۋدومانياعا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى كەشەندى جوسپار» بەكىتىلەدى. سونداي-اق باسقا دا تۇجىرىمدامالىق قۇجاتتار ازىرلەپ، ناقتى جوبالار مەن ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاراستىرىلعان.
جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ادىستەمەلىك تۇرعىدا نەگىزدەي وتىرىپ، جان-جاقتى دارىپتەۋدىڭ ادەتتەگى جالاڭ ۇگىت-ناسيحاتتان ايىرماشىلىعى – بۇل ءتاسىل بىردەن ناتيجە بەرمەسە دە، ستراتەگيالىق جاعىنان العاندا الدەقايدا ءتيىمدى. جاڭا قۇندىلىقتار جۇيەسى ءار ازاماتتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن كۇندەلىكتى ىس-ارەكەتى ارقىلى قالىپتاسۋى كەرەك. سول سەبەپتى، بيلىك «تازا قازاقستان» ەكولوگيالىق اكسياسىنا باسا ءمان بەرىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە وسى جالپىۇلتتىق ناۋقاننىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ۇدايى ايتىپ جۇرگەنىن كوپشىلىك بايقاعان دا بولار. شىن مانىندە، ەلدى جاڭعىرتۋ اركىمنىڭ ءوز ءۇيىن، اۋلاسىن، كوشەسىن تازالاۋ سياقتى قاراپايىم شارۋالاردان، ءار ادامنىڭ ءوز مىنەز-قۇلقى مەن ءمادەنيەتىن وزگەرتۋدەن باستالادى.
سوندا جاڭا قوعامدىق ەتيكا قالىپتاستىرۋ ءىسى ءقازىر جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ دايەكتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋىنا، سول ارقىلى قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنە قاجەتءتى نەگىزگى العىشارتقا اينالادى.
V. قوعامدىق پىكىرتالاستىڭ REDLINE-ى
قوعامنىڭ اشىقتىعى، ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ ىسكە اسۋى، كوممۋنيكاسيانىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ قارقىندى دامۋى سياقتى ناقتى سەبەپتەرگە بايلانىستى سول قوعامنىڭ قۇرىلىمى ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى. قوعامدىق-ساياسي كەڭىستىك كەڭەيىپ، كۇردەلەنە تۇسەدى، ياعني جاڭا ستراتالار، الەۋمەتتىك توپتار مەن سۋبمادەنيەتتەر، سان الۋان ساياسي جانە يدەولوگيالىق كوزقاراستار پايدا بولادى.
ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامدا ساياسي ۇستانىمى ءارتۇرلى ازاماتتار، اتاپ ايتقاندا، ليبەرالدار، سوسياليستەر، كونسەرۆاتورلار، وڭشىلدار، سولشىلدار جانە سەنتريستەر بار. ولار ءتۇرلى ساياسي يدەالعا جانە قۇندىلىقتارعا سەنەدى. وسى ورايدا ءبىز پىكىر الۋاندىعىن دامىتا وتىرىپ، ەڭ الدىمەن، جالپىۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا باسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت.
بۇل تۇرعىدا ەل ىشىنە ىرىتكى سالاتىن ارەكەتتەرگە عانا ەمەس، جۇرتتى ارانداتىپ، داۋ-داماي تۋعىزۋى مۇمكىن كەز كەلگەن سوزگە اباي بولعان ءجون. وكىنىشكە قاراي، تىم شولاق ويلايتىن كەيبىر اسىرەبەلسەندىلەر، كەيدە ءتىپتى ىس-ارەكەتى اقىلعا سىيمايتىن ادامدار كوپشىلىككە ءوزىنىڭ سىڭارجاق كوزقاراستارىن كۇشپەن تاڭىپ، جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىن ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرعىسى كەلەدى.
قازاقتا «الا ءجىپتى اتتاماۋ» دەگەن ۇعىم بار. ءبىزدىڭ ساياساتتا دا مۇنى بەرىك ۇستانۋ كەرەك. ياعني ەلدىگىمىزگە، بىرلىگىمىزگە، ىنتىماعىمىزعا سىزات تۇسىرەتىن دۇنيەدەن الشاق بولعان ءجون. قوعامداعى پىكىرتالاس كەزىندە اتتاپ وتۋگە بولمايتىن شەك، ياعني «Redline» ناقتى بەلگىلەنۋگە ءتيىس. بۇل دەگەنىمىز – قانداي دا ءبىر تاقىرىپتى تالقىلاۋعا تىيىم سالۋ نەمەسە سەنزۋرا جاساۋ ەمەس. بۇل – ساياسي پىكىرتالاس كەزىندە ۇستامدى بولىپ، سابىر ساقتاۋعا شاقىرۋ. ەل الدىندا جۇرگەن ازاماتتار، ياعني قوعام بەلسەندىلەرى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، بلوگەرلەر، ازاماتتىق سەكتوردىڭ وكىلدەرى بەرەكەلى بىرلىگىمىزگە سىزات تۇسپەسىن دەسە:
– ەتنوسارالىق قاتىناستارعا جانە ءتىل ماسەلەسىنە؛
– ءدىن سالاسىنا؛
– سىرتقى ساياساتقا قاتىستى احۋالدى ۋشىقتىرماۋعا باسا ءمان بەرۋى قاجەت.
ءبىزدىڭ قوعام بۇل ماسەلەلەرگە قاتىستى جانجال تۋعىزاتىن ءسوز تاراتۋعا، اشۋ-ىزاعا تولى مالىمدەمە جاساۋعا بولمايتىنىن جاقسى ءتۇسىنەدى. بۇل تۋراسىندا بىلىكتى ماماندار مەن ساراپشىلار عانا كاسىبي تۇرعىدان پىكىر تالاستىرا الادى.
مەملەكەت ەلدىڭ ىنتىماعىن بۇزىپ، شاڭىراعىن شايقالتقىسى كەلەءتىن كەز كەلگەن ارەكەتكە زاڭ ارقىلى قاتاڭ توسقاۋىل قويادى. «شەكتەن شىعۋعا جول جوق» دەگەن قاعيدا ءاردايىم باسشىلىققا الىنادى. ءبىز ءدىن بوستاندىعىن قولدايمىز، الايدا سوقىر سەنىم مەن ناداندىققا قارسىمىز. ءبىز وتانشىلدىقتى قولدايمىز، الايدا كسەنوفوبيا مەن اسىرەۇلتشىلدىققا قارسىمىز. ءبىز ليبەراليزمدى قولدايمىز، الايدا جۇگەنسىزدىك پەن نيگيليزمگە قارسىمىز.
بارشا ادامدار، اسىرەسە قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە اتسالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار، ءوزىنىڭ ساياسي كوزقاراسى مەن ۇستانىمىنا قاراماستان، جالپىۇلتتىق مۇددەنى، مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ ماسەلەسىن بارىنەن بيىك قويۋعا ءتيىس.
VI. بيلىك پەن قوعامنىڭ تۇراقتى ديالوگى
ەل بىرلىگىن، تاتۋلىق پەن بەيبىتشىلىكتى، ەتنوسارالىق جانە ءدىنارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ ارقىلى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنداعى نەگىزگى باسىمدىق بولىپ قالا بەرەدى. وسى سالاداعى جۇمىس حالىقتى ورتاق ماقساتقا ۇيىستىرۋ جانە ىشكى ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇنەمى تىڭ ادىس-تاسىلدەر، تەتىكتەر مەن فورمالار ويلاستىرۋدى تالاپ ەتەدى.
«ىشكى ساياسات – ساياسي تەحنولوگيالاردىڭ جيىنتىعى ءارى جالاڭ ۇگىت-ناسيحات» دەگەن تۇسىنىك ەل ىشىندە كەڭ تارالعان. بۇل – شىندىققا ەش جاناسپايتىن جاڭساق پىكىر. مۇنىڭ ءبارى – ساياساتتىڭ قوسالقى قۇرالى عانا. ەشقانداي ساياسي تەحنولوگيا حالىققا ەتەنە جاقىندىق پەن ەل-جۇرتپەن قويان-قولتىق جۇمىستىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. ىشكى ساياسات دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن، حالىقپەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋ دەگەن ءسوز، ياعني ادامدارمەن اشىق اڭگىمەلەسىپ، تۇراقتى ديالوگ ورناتۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە، ىسقىرىعى جەر جاراتىن بازبىرەۋلەردى كوپشىلىكتىڭ ءسوزىن سويلەپ جۇرگەن ادام دەپ ءتۇسىنۋ ابەستىك. مۇنداي قاتەلىككە ۇرىنۋعا جول جوق. سوندىقتان ديالوگتىڭ سىندارلى، مازمۇندى ءارى ماعىنالى بولعانى ءجون.
ەندەشە، قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك اپپارات ءۇشىن بارلىق الەۋمەتتىك توپتارمەن جانە ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولۋ – ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
VII. مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جاڭاشا شىڭدالۋى
ءقازىر مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ مۇلدە جاڭا احۋالدا جۇمىس ىستەۋىنە تۋرا كەلىپ وتىر. ءبىر جاعىنان، مەملەكەت ولاردىڭ بىلىكتىلىگىنە، مورالدىق ۇستانىمى مەن مىنەز-قۇلقىنا، ءتىپتى پروسەسسۋالدىق-نورماتيۆتىك مىندەتتەرىنە قاتىستى تالاپتاردى كۇشەيتىپ جاتىر. ەكىنشى جاعىنان، حالىقتىڭ دا سۇرانىسى ارتا ءتۇستى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اشىق جۇمىس ىستەي باستادى. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى تۇلعالار نەمەن اينالىسىپ جاتقانىن ەلگە كورسەتىپ، قىزمەتىن جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كوپشىلىكتىڭ الدىنا ءجيى شىعاتىن بولدى.
سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جۇمىس ءتاسىلى وزگەرىپ، بيلىك قۇرىلىمدارى بارىنشا اشىق، ال شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىسى جاريالى ءارى ءتيىمدى بولا ءتۇستى. بۇل، اسىرەسە تاياۋدا بولعان الاپات تاسقىن كەزىندە انىق بايقالدى. توتەنشە جاعداي كەزىندە ارناۋلى اپاتتىق-قۇتقارۋ قىزمەتتەرى، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر كۇندىز-تۇنى جۇمىس ىستەدى. مەملەكەت باسشىسى جانە ۇكىمەت دەڭگەيىندە بىرنەشە شۇعىل جينالىس ءوتتى. پرەزيدەنت جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن قارعىن سۋدان ەڭ قاتتى زارداپ شەككەن ايماقتارعا ارنايى باردى. جالپى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسىنداي توتەنشە جاعدايلار كەزىندە قيىندىققا تاپ بولعان وتانداستارىمىزبەن ۇنەمى كەزدەسىپ، سىن ساعاتتا ولارعا قولداۋ كورسەتۋگە تىرىساتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى – ادام ءومىرىن ساقتاۋ جانە قيىن جاعدايعا ۇشىراعان ازاماتتاردى قۇتقارۋ. سوندىقتان ەڭ الدىمەن، بارلىق كۇش حالىقتى ءقاۋىپسىز جەرگە كوشىرۋگە جۇمىلدىرىلدى. ءناتيجەسىندە، الاپات تاسقىن كەزىندە قۇتقارۋشىلار 119 مىڭنان استام ادامدى، سونىڭ ىشىندە 44 مىڭنان استام بالانى ەۆاكۋاسيالادى.
توتەنشە جاعداي بولعان كەزدە بيلىك بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز مويىنىنا الىپ، قيىن ساتتە جەدەل ءارى ناقتى شەشىم قابىلداي الاتىنىن تاعى ءبىر مارتە كورسەتتى. مەملەكەتتىڭ باسقا دا كوپتەگەن مىندەتى بار. بيلىك قۇرىلىمدارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەن باستاپ ەلدى مەكەندەردى اباتتاندىرۋعا دەيىنگى سان ءتۇرلى ماسەلەمەن قاتار اينالىسىپ، كۇندەلىكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبارىن ءۇزدىكسىز اتقارا بەرەدى.
مەملەكەتتىك اپپارات قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋمەن دە، اۋقىمدى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن دە قات-قابات اينالىسۋ ارقىلى جاڭا جاعدايدا جۇمىس ىستەپ، مول تاجىريبە جيناقتاپ جاتىر. بۇل تاجىريبە مەملەكەت باسشىسى ايقىنداپ بەرگەن، ەلىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋعا قاتىستى مىندەتتەردى تابىستى ورىنداۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
VIII. جاسامپازدىق جولى
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، شەكاراسىن شەگەندەپ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارى مەن زاڭنامالىق بازاسىن قالىپتاستىرعاننان كەيىن ۇلتتىڭ ساياسي ميسسياسى اياقتالدى دەپ سانايتىندار بار. بۇل – تۇبىرىمەن جاڭساق پىكىر. الدىمىزدا قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋ، مەملەكەتىمىزدى دامىتىپ، ونى قۋاتتى ەلگە اينالدىرۋ، سونداي-اق حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ سەكىلدى ماڭىزدى مىندەتتەر تۇر.
بىرەگەيلىگىمىزدى جانە وزىندىك ءومىر سالتىمىزدى ساقتاۋ – ىشكى ساياساتىمىزدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان باستى مىندەت. بۇل – ءبىزدى باسقا ەلدەردەن، باسقا حالىقتار مەن باسقا مادەنيەتتەردەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن قۇندىلىقتار، ياعني جۇرتىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭ شەجىرەسى، كوپ ۇلتتى، كوپ ءتىلدى سيپاتى، ءدىني تولەرانتتىلىعى جانە مادەنيەتىمىزدىڭ ءار الۋاندىعى، بىر-بىرىمىزبەن ءتىل تابىسا ءبىلۋىمىز، ءوزارا قولداۋ كورسەتۋىمىز جانە ىرىستى ىنتىماعىمىز. وسىنىڭ ءبارى تۇتاسا كەلگەندە، قازاقستاننىڭ ءومىر سالتىن تانىتادى. ءبىر سوزبەن ايتساق، ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە ءاردايىم ستراتەگيالىق باعدارىمىزدى بەرىك ۇستانىپ، ۇلتتىق مۇددەمىز بەن ءومىر سالتىمىزدى دايەكتى ءارى تاباندى تۇردە قورعاۋىمىز كەرەك.
ءبىز سىرتتان كەلەتىن ارانداتۋشىلارعا ىلەسىپ، جات اقپارات پەن يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە كەتپەگەنىمىز ءجون. ىشكى ساياساتتا تەك ءوزىمىزدىڭ كۇن ءتارتىبىمىزدى باسشىلىققا الۋىمىز قاجەت. بۇل – بىرەۋگە نەمەسە بىردەڭەگە قارسىلىقتىڭ ەمەس، كەرىسىنشە، يگىلىك پەن ىرىستىڭ جولى. ءبىزدىڭ ىشكى كۇن ءتارتىبىمىز جاسامپازدىققا نەگىزدەلگەن، ول جاڭا قوعام قۇرۋدى، جان-جاقتى جاڭعىرۋدى جانە رەفورمالار جۇرگىزۋ ماقساتىن كوزدەيدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدىڭ ءوز ۇستانىمدارىن جانە ۇلتتىق مۇددەسىن بارىنەن بيىك قويۋى قاجەتتىگىن بىرنەشە مارتە اتاپ ءوتتى. ماسەلەن، جۋىردا سينگاپۋرعا ساپارى كەزىندە ارنايى ءدارىس وقىپ، ءبىزدىڭ بۇكىل الەممەن ءوزارا ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا اشىق ەكەنىمىزدى، ءبىراق قازاقستاننىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن مۇددەسىن قورعاۋعا كەلگەندە ەشقاشان قاراپ قالمايتىنىمىزدى قاداپ ايتتى. پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ بەيتاراپ ۇستانىمى قاقتىعىس پەن ماجبۇرلەۋدى ەمەس، ديپلوماتيا مەن ديالوگتى جاقتايتىن سانالى تاڭداۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
قازاقستان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن بىرەۋگە ۇناۋ ءۇشىن نەمەسە قانداي دا ءبىر ۇردىسكە ىلەسۋ ءۇشىن جۇرگىزبەيدى. ءبىز، ەڭ اۋەلى، ۇلت مۇددەسىن، ءتول ۇستانىمدارىمىزدى باسشىلىققا الامىز. جاھاندىق ساياساتتا كوڭىلشەكتىك پەن اڭعالدىققا جول بەرۋگە استە بولمايدى. كوپ ۆەكتورلى نەمەسە بەيتاراپ ساياسات جۇرگىزۋ وڭاي ءارى ىڭعايلى دەگەن پىكىر بار. بۇل شىندىققا جاناسپايتىن ديلەتانتتىق تۇجىرىم دەۋگە بولادى. قازاقستان كوپ ۆەكتورلى، ساليقالى ساياسات جۇرگىزىپ وتىر. مۇنداي ساياسات ۇستانۋ، اسىرەسە جەر ءجۇزى سان تاراپقا بولىنگەن قازىرگى كەزەڭدە وتە قيىن جانە وراسان زور كۇش-جىگەردى تالاپ ەدى.
وسىنداي ساياسات جۇرگىزۋ وڭاي ەمەس ەكەنى انىق. ءبىراق گەوساياسي ورنىمىزدى ەسكەرسەك جانە ەلىمىزدىڭ مۇددەسىن ويلاساق، بۇدان باسقا جول جوق. سوندىقتان قازىرگىدەي قيىن كەزدە ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاپ، ءوز ۇستانىمدارىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ەل بىرلىگىن جانە قوعامنىڭ تۇتاستىعىن نىعايتا ءتۇسۋ ايرىقشا ماڭىزدى.