الماتى – جەتىسۋ جەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى، تابيعات پەن وركەنيەتتىڭ توعىسقان تۇسى. اسپانتاۋدىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان بۇل قالا ءوز تابيعاتىنىڭ كوركەمدىگىمەن، ەرەكشە اۋراسىمەن كوپشىلىكتى باۋراپ كەلەدى.
شاھاردىڭ جاسىل جەلەكتى القاپتارى تەك اۋا تازارتۋشى عانا ەمەس، ادامداردىڭ بويىنا قۋات بەرىپ، دەمالاتىن سۇيىكتى مەكەنگە اينالعان. وسىنداي جاسىل ايماقتاردىڭ ىشىندە تاريحى تەرەڭ، تابيعاتى كوركەم باۋم توعايىنىڭ ورنى ەرەكشە.
سەيفۋللين مەن ءسۇيىنباي داڭعىلدارىنىڭ جانە رىسقۇلوۆ كوشەسىنىڭ اراسىن الىپ جاتقان بۇل جاساندى ورمان – قالانىڭ دامىلسىز سوعىپ تۇرعان جۇرەگى ءتارىزدى. باۋم توعايى جاي عانا اعاشتار شوعىرى ەمەس، بۇل – الماتىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسقان تابيعي مۇرا. ونىڭ تاريحى XIX عاسىردىڭ سوڭىندا، قالا ءالى ۆەرنىي اتالعان زاماندا باستاۋ العان. سول كەزەڭدە بەلگىلى اگرونوم ەدۋارد باۋمنىڭ باستاماسىمەن وتىرعىزىلعان ورمان القابى سودان بەرى 1 عاسىردان استام ۋاقىت بويى قالا تۇرعىندارىنا سايا بولۋدا.
ەدۋارد باۋم 1894 جىلى 137 گەكتار جەرگە اعاش وتىرعىزۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ماسكەۋدەن، پەنزادان، يالتادان جانە تاشكەنتتەن ءارتۇرلى اعاش تۇرلەرىنىڭ كوشەتتەرىن اكەلىپ ەكتى. ۇلكەن ەڭبەك ناتيجەسىندە توعايدا شامامەن 250 مىڭنان استام اعاش ءوسىپ شىقتى.
وسى ماڭدا XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا، ءتىپتى ۆەرنىي قالاسىنىڭ نەگىزى قالانعان 1854 جىلى دا اعاش كوپ وسەتىن. تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، مۇندا تابيعي توعايدىڭ قالدىعى بولعان، ال باۋم ونى جاساندى ساياباققا اينالدىردى. ەدۋارد باۋمنىڭ جۇمىستارى الماتىنىڭ باسقا دا جاسىل بەلدەۋلەرىن دامىتۋعا نەگىز بولدى. مىسالى، ورتالىق ساياباق نەمەسە بوتانيكالىق ب ا ق سونىڭ ۇلگىسىمەن پايدا بولدى.
باۋم 1921 جىلى الماتىدا قايتىس بولعانعا دەيىن ءوزىنىڭ ۇيىندە (ءقازىر باۋم مۇراجايى) تۇرىپ، شاھاردىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتۋعا ۇلەس قوستى. توعاي وسىلايشا ونىڭ ەسىمىمەن اتالدى.
· XX عاسىر: قالانىڭ ءوسۋى
وتكەن عاسىر باۋم توعايى ءۇشىن وزگەرىس كەزەڭى بولدى. 1921 جىلى ۆەرنىي الماتى دەپ اتالسا، 1927 جىلى قازاق ءاسسر-ىنىڭ استاناسىنا اينالدى. شاھاردىڭ قارقىندى ءوسۋى توعايدى دەمالىس ورنىنا اينالدىردى: تۇرعىندار سەرۋەندەۋگە، ءتىپتى سپورتپەن اينالىسۋعا دا وسىندا جينالاتىن.
كەڭەس داۋىرىندە توعايدىڭ اۋماعى كەڭەيتىلىپ، ينفراقۇرىلىمى جاقسارتىلدى: جولدار سالىندى، اعاش وتىرعىزۋ جالعاستى. ءبىراق ۋربانيزاسيا سالدارىنان كەي بولىگى قۇرىلىسقا بەرىلدى. دەگەنمەن، توعاي الماتىنىڭ ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىگىن ساقتايتىن نەگىزگى تىرەگى بولىپ قالدى. 1911 جىلعى ءزىلزالادان كەيىنگى قالانى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىندا دا ونىڭ ءرولى زور بولدى: اعاشتار شاھاردىڭ ميكروكليماتىن رەتتەدى، اۋا ساپاسىن جاقسارتتى.
1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، باۋم توعايىنىڭ مارتەبەسى جوعارىلادى. 2006 جىلى ول رەسپۋبليكاسىنىڭ ماڭىزى بار تابيعي ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ەندى، قورعالۋى كۇشەيتىلدى. وسى كەزەڭدە توعاي تۋريزم نىسانىنا اينالدى: جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن قوناقتار ۆەلوجولدارمەن ءجۇرىپ، سپورت الاڭدارىندا جاتتىعادى، بالالار ارنايى الاڭقايلاردا وينايدى.
قازىرگى باۋم توعايى – 137 گەكتاردان استام اۋماقتى الىپ جاتقان جاسىل وازيس. وندا 250-دەن استام اعاش ءتۇرى وسەدى. ونىڭ ىشىندە سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەرى دە بار. توعاي الماتىنىڭ ورتالىق بولىگىندە ورنالاسقاندىقتان، قالا شۋىنان الشاقتاۋعا تاماشا ورىن. مۇندا جۇگىرۋ جولدارى، ۆەلوسيپەدپەن جۇرۋگە ارنالعان تراسسالار، سپورت قۇرالدارى ورناتىلعان. كوكتەم مەن كۇزدە مارافوندار مەن فەستيۆالدەر وتكىزىلەدى، ال جازدا پيكنيك وتكىزۋگە ىڭعايلى.
ءبىراق توعايعا قاتىستى تۇيتكىلدەر دە جوق ەمەس: ۋربانيزاسيا، لاستانۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋى اعاشتارعا ءقاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان 2025 جىلى الماتى اكىمدىگى توعايدى جاڭعىرتۋ جوباسىن باستادى. جارىقتاندىرۋ، بەينەباقىلاۋ كامەرالارى، ىڭعايلى جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولدارى سالىنباق. سونىمەن بىرگە جاسىل قوردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە اعاش تۇرلەرىن كوبەيتۋ جوسپارلانعان.
وسى جۇمىستار توعايدى ءقاۋىپسىز ءارى زاماناۋي رەكرەاسيالىق ايماققا، ەكولوگيالىق جانە بەلسەندى دەمالىس ورنىنا اينالدىرادى.
الماتىلىقتار: «باۋم توعايى – ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدىڭ ەستەلىگى، ونى ساقتاۋ كەرەك» دەپ ەسەپتەيدى. توعاي شاھار ەكولوگياسى ءۇشىن ماڭىزدى: ول اۋانى تازارتىپ، وتتەگى بولەدى. حالىقارالىق زەرتتەۋلەرگە سايكەس، مۇنداي جاسىل ايماقتاردىڭ ۋربانيزاسيا ۇدەرىسىن رەتتەۋدەگى ماڭىزى زور.
· ماڭگىلىك جاسىل مۇرا
باۋم توعايى – الماتىنىڭ ءتىرى تاريحى. ەدۋارد باۋمنىڭ 1894 جىلعى ەڭبەگىنەن باستاپ، توعايدىڭ بۇگىنگى جاڭعىرتۋ جوباسىنا دەيىنگى جولى – شاھار دامۋىنىڭ ايناسى ىسپەتتەس. توعاي اعاشتار كوپ وسەتىن ورىن عانا ەمەس، ۆەرنىي تۇرعىندارىنان باستاپ، قازىرگى الماتىلىقتارعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن ۇرپاق بايلانىسى. ونى ساقتاۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.
الماتىعا قوناققا كەلسەڭىز، باۋم توعايىندا مىندەتتى تۇردە سەرۋەندەڭىز – مۇندا تاريحتىڭ دەمى بار، ال تابيعات تىنىسى جۇرەكتى جىلىتادى.