مەيرامحانا يەسى ستۋدەنتتەردىڭ جالاقىسىن تولەۋدەن جالتارعان
جاستاردى ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندە پايدالانۋ، ەڭبەكاقىسىن ۋاقىتىندا بەرمەۋ قوعامدا ءجيى كەزدەسەدى. ادال ەڭبەكاقىسىن الا الماي جۇرگەن جىگىتتىڭ وقيعاسى ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقالامىزعا ارقاۋ بولدى.
كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ بارلىعى حاباردار بولار، جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدە تاراپ كەتكەن بەينەتاسپا قوعام اراسىندا رەزونانس تۋدىرىپ، جۇرتتىڭ تالقىسىنا ءتۇستى. روليكتە قىزمەتكەر جۇمىس بەرۋشىگە حابارلاسىپ، جالاقىسىن سۇراعانى، ال جۇمىس بەرۋشىنىڭ اگرەسسيۆتى جاۋابى تاسپالانعان. ءبىزدىڭ انىقتاۋىمىز بويىنشا، بەينەتاسپاداعى «Oligarch» لوۋندج-بارى قىزمەتكەرلەردى كەلىسىمشارتسىز جۇمىسقا قابىلداپ، جالاقىسىن تالاپ ەتكەن قىزمەتكەرلەرگە قوقان-لوقى كورسەتكەن. وسى تۇستا «Oligarch» لوۋندج-بار يەسىنىڭ تاراپىنان قىزمەتكەردى كەلىسىمشارتسىز جۇمىسقا قابىلداۋ جانە بالاعاتتاۋ بويىنشا ەكى نەگىزدە قۇقىق بۇزىلعان.
ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ءبىلۋ ءۇشىن ەكى تاراپپەن دە بايلانىسقا شىعىپ كوردىك. ەكى تاراپ تا ءاتى-جونىن اشىق كورسەتۋدەن باس تارتقانىمەن، ساۋالىمىزدى جاۋاپسىز قالدىرمادى.
مەيرامحانا يەسى - كۇرد ازاماتى بايرام ەسىمدى جىگىت. ول ءوز قىلىعىنىڭ دۇرىس بولماعانىن مويىنداپ، جالاقى ماسەلەسىن جاقىن ارادا شەشەتىنىن، سونىمەن قاتار، ەڭبەك كەلىسىمشارتىن جاساماعانى ءۇشىن زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىنىن ايتتى.
– سابىرسىزدىق تانىتىپ، ەموسياعا بەرىلگەنىمدى مويىندايمىن. بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ۆيدەو ارقىلى دا، ەلنۇردىڭ وزىنەن دە كەشىرىم سۇرادىم. قازىرگى تاڭدا قارجى ماسەلەلەرىن رەتتەپ جاتىرمىز. جاقىن ارادا بۇكىل جالاقىنى تولىعىمەن وتەيمىز، – دەيدى بايرام.
قازىرگى تاڭدا اتالعان ماسەلە بويىنشا بوستاندىق اۋدانى پروكۋراتۋراسىنا ارىز جازىلعان. ايتا كەتۋ كەرەك، پروكۋراتۋراعا ءبىر عانا ەلنۇر ەمەس، «Oligarch» لوۋندج-بارىندا جۇمىس ىستەپ، جالاقىسىن ءوندىرىپ الا الماي جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ بارلىعى شاعىم تۇسىرگەن. ەڭ سوراقىسى، «Oligarch» لوۋندج-بارى جالاقىسىنا قول جەتكىزە الماي جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ ەشقايسىسى ەڭبەك كەلىسىمشارتىنا وتىرماعان.
وسى ماسەلە بويىنشا بوستاندىق اۋدانى پروكۋراتۋراسىنان رەسمي جاۋاپ الۋعا تالپىنعانبىز. الايدا، ول مۇمكىن بولمادى. بەس كۇن بويى حابارلاسىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەمەن بايلانىس ورناتا المادىق. بىردە ءۇنسىز دىبىستىق سيگنال قوسىلسا، ەندى بىردە تۇتقانى كوتەرگەن ادام ءۇنسىز قويا سالادى. قوڭىراۋعا جاۋاپ بەرمەگەن سوڭ، ماسەلەنى ايقىنداپ جازىپ، قىزمەتتىك حات جولدادىق. حالىققا قۇقىقتىق جاعىنان ساۋاتتى پىكىر بىلدىرەر دەگەن ءۇمىتىمىزدى پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرى قولداعىسى كەلمەدى مە، ايتەۋىر، حاتىمىزدى دا جاۋاپسىز قالدىردى.
ءارى قاراي الماتى قالاسى ەڭبەك ينسپەكسياسىنا قوڭىراۋ شالىپ، ەڭبەك كەلىسىمشارتى بويىنشا ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن سۇرادىق. ەڭبەك ينسپەكسياسىنىڭ جاۋابى كەلەسىدەي بولدى:
«ق ر اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكسىنىڭ 23-بابى 5-تارماقشاسىنا سايكەس، جۇمىس بەرۋشى جۇمىسكەرگە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىندە، ەڭبەك، ۇجىمدىق شارتتاردا، جۇمىس بەرۋشىنىڭ اكتىلەرىندە كوزدەلگەن جالاقى مەن وزگە دە تولەمدەردى ۋاقىتىلى جانە تولىق مولشەردە تولەۋگە مىندەتتى. ەگەر، جۇمىس بەرۋشىلەر جۇمىسكەرلەرگە ەڭبەك اقىنى تولىق كولەمدە نەمەسە ۋاقىتىلى تولەمەگەن جاعدايدا، جۇمىسكەرلەر الماتى قالاسى ەڭبەك ينسپەكسيا باسقارماسىنا نەمەسە سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىلى»، – دەيدى الماتى قالاسى ەڭبەك ينسپەكسياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى س.ورازبەكوۆ.
وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، Youtube ارناسىنا جاريالاعان بلوگەر سۋللا حۋفۋدىڭ ايتۋىنشا، «Oligarch» لوۋندج-بارى جۇمىسقا قابىلداۋ كەزىندە-اق قۇقىق بۇزعاندارىن ايتادى.
- ەلنۇر باسىنان ەڭبەك كەلىسىمشارتىنسىز جۇمىسقا قابىلدانعان. بۇل جاعدايدا دا جاۋاپكەرشىلىك جۇمىس بەرۋشىدە بولادى. ۆيدەودان بايقاساڭىزدار، بايرام ەلنۇرعا بەلگىلى ءبىر اقشانى وتەۋىن سۇرايدى. ەگەر ەكى ارادا كەلىسىمشارت بولماعان جاعدايدا، جۇمىستا بىردەڭە جوعالسا، سىنسا، جۇمىسكەر جاۋاپ بەرمەيدى. بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى جۇمىس بەرۋشى موينىنا الۋ كەرەك. سەبەبى، زاڭدى تۇردە راسىمدەلگەن قۇجاتتار جوق. سوندىقتان بۇل جاعدايدا جۇمىس بەرۋشى جاۋاپ بەرەدى، – دەيدى بلوگەر.
تاقىرىپقا تۇزدىق بولسىن دەپ، وسى تاقىلەتتەس ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەن بەلگىلى زاڭگەر باعدات اماندوسۇلىمەن تىلدەستىك. زاڭگەردىڭ ايتۋىنشا، قىزمەتكەردى قابىلدار ۋاقىتتا جۇمىس بەرۋشىنىڭ ەڭبەك كەلىسىمشارتىن جاساۋى مىندەتتى بولىپ تابىلادى. ەڭبەك كەلىسىمشارتى جاسالماعان جاعدايدا، قىزمەتكەر جۇمىس ىستەۋگە جىبەرىلمەۋى كەرەك.
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ەڭبەك تۋرالى» كودەكسىنىڭ 33-بابىنىڭ 3-تارماعى بويىنشا، ەڭبەك شارتى جازباشا نىساندا كەمىندە ەكى دانادا جاسالادى جانە وعان تاراپتار قول قويادى. ەڭبەك شارتىنىڭ ءبىر-بىر داناسى جۇمىسكەر مەن جۇمىس بەرۋشىدە ساقتالادى. دەگەنمەن، ادامدى جۇمىسقا جىبەرۋ ەڭبەك شارتىن جاساسقاننان كەيىن عانا جۇزەگە اسىرىلادى. جۇمىس بەرۋشىنىڭ كىناسىنەن ەڭبەك شارتى بولماعان جانە (نەمەسە) ءتيىستى تۇردە رەسىمدەلمەگەن جاعدايدا، مەملەكەتتiك ەڭبەك ينسپەكسياسى ورگاندارى، «اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى كودەكسىنىڭ 86-بابىنا سايكەس، لاۋازىمدى ادامدارعا 30، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا 60، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 80، iرi كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە 150 ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiش (اەك) مولشەرiندە ايىپپۇل سالۋعا الىپ كەلەدى. بۇل جاعدايدا ەڭبەك قاتىناستارى جۇمىسكەر جۇمىسقا كىرىسكەن كۇننەن باستاپ تۋىندادى دەپ ەسەپتەلەدى، – دەيدى زاڭگەر.
ال ەگەر ەڭبەك كەلىسىم-شارتى جاسالماي، جۇمىس بەرۋشى جالاقىنى تولەۋدەن جالتارسا، ۇلكەن كولەمدە ايىپپۇل ارقالايدى.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ەڭبەك تۋرالى» كودەكسىنىڭ 113-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ساي، جالاقى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىندا اقشالاي نىساندا بەلگىلەنەدى جانە كەلەسى ايدىڭ ءبىرىنشى ونكۇندىگىنەن كەشىكتىرىلمەي، ايىنا ءبىر رەتتەن سيرەتپەي تولەنەدى. جالاقى تولەنەتىن كۇن ەڭبەك، ۇجىمدىق شارتتاردا كوزدەلەدى. جالاقى تولەنەتىن كۇن دەمالىس نەمەسە مەرەكە كۇندەرىنە تۋرا كەلگەن كەزدە تولەم ولاردىڭ قارساڭىندا جۇرگىزىلەدى. جۇمىس بەرۋشى جالاقىنى تولىق كولەمدە جانە ەڭبەك، ۇجىمدىق شارتتاردا بەلگىلەنگەن مەرزىمدەردە تولەمەگەن كەزدە، جۇمىس بەرۋشى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس جاۋاپتىلىقتا بولادى. جۇمىس بەرۋشى جۇمىسكەرگە بەرەشەك بولعانى جانە تولەم كىدىرتىلگەن كەزەڭ ءۇشىن ءوسىمپۇل تولەيدى. ءوسىمپۇل مولشەرى جالاقى تولەۋ جونىندەگى مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ كۇنىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ 1،25 ەسەلەنگەن بازالىق مولشەرلەمەسى نەگىزگە الىنا وتىرىپ ەسەپتەلەدى جانە تولەم جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى كەلەسى كۇننەن باستالىپ، تولەم جاسالعان كۇنمەن اياقتالا وتىرىپ، مەرزىمى وتكەن ءاربىر كۇنتىزبەلىك كۇن ءۇشىن ەسەپكە جازىلادى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەتتiك ەڭبەك ينسپەكسياسى ورگاندارى ق ر «اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى» كودەكسىنىڭ 87-بابىنا سايكەس، جۇمىس بەرۋشىنىڭ جالاقىنى تولىق كولەمدە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن مەرزىمدەردە تولەمەۋى، سول سياقتى جۇمىس بەرۋشىنىڭ كىناسىنەن تولەمدى كەشىكتىرگەن كەزەڭى ءۇشىن ءوسىمپۇلدى ەسەپتەمەۋى جانە تولەمەۋى لاۋازىمدى ادامدارعا 30، شاعىن كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە نەمەسە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدارعا 60، ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنە 100، iرi كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرiنە 150 اەك مولشەرiندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى، – دەيدى باعدات اماندوس ۇلى.
زاڭگەردىڭ ايتۋىنشا، ماقالامىزعا نەگىز بولعان بەينەتاسپاداعى جاعدايدا جالاقىدان بولەك بالاعاتتاعانى ءۇشىن دە اقشا ءوندىرىپ الۋعا بولادى ەكەن.
- بۇل جاعدايدا جۇمىس بەرۋشىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىن نەمەسە ارەكەتسىزدىكتەرىن بەينەجازباعا ءتۇسىرىپ العان سوڭ، دەرەۋ ار-نامىستى، قادiر-قاسيەتتi جانە iسكەرلiك بەدەلدi قورعاۋ تۋرالى ارىزبەن تىكەلەي ازاماتتىق تارتىپتە سوتقا جۇگىنىپ، وزىڭىزگە كەلتىرىلگەن مورالدىق زياندى جۇمىس بەرۋشىدەن ءوندىرىپ الۋعا تولىق نەگىز بار. مەنىڭ تاجىريبەمدە دە وسىنداي جاعدايلار بولعان. ول جەردە جۇمىسشى ءوزىنىڭ جالاقىسىن ەكى اي بويى الماعان ماسەلەسى بويىنشا قۇقىقتىق كومەك كەرسەتۋ ناتيجەسىندە تولەنگەن ءتيىستى ەڭبەكاقى مەن ءوسىمپۇلعا قوسا، جۇمىس بەرۋشى تاراپ اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان بولاتىن، – دەيدى زاڭگەر.
ماسەلەنى زەرتتەۋ بارىسىندا مامانداردىڭ پىكىرىمەن عانا شەكتەلمەي، حالىق اراسىندا جاسىرىن ساۋالناما جۇرگىزدىك. ساۋالناماعا 100 ادام قاتىستى. قاتىسقانداردىڭ جاسى 18–48 جاس ارالىعىن قۇرادى. سۇراق قويۋ بارىسىندا رەسپوندەنتتەردىڭ 63%-ى ەڭبەك كەلىسىمشارتىنسىز جۇمىس ىستەيتىنىن انىقتادىق. ولاردىڭ باسىم بولىگى – ستۋدەنتتەر. 32%-ى ەڭبەك كەلىسىمشارتىن جاساسقان، ال 5%-ى – جۇمىسسىزدار.
ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن جاساسپاعاندار – مەيرامحانا، كافە، ءقوناقۇي، بازار، ساۋدا ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى. ونىڭ ىشىندە داياشى، اسپاز، ساتۋشى بولىپ قىزمەت ەتەتىندەر سانى كوپ.
- مەيرامحانادا اسپاز بولىپ قىزمەت ەتىپ جاتقانىما 3 جىل. ءقازىر جاسىم 48-دە. جۇمىسقا ورنالاسقان كەزدە ەشقانداي ەڭبەك كەلىسىم-شارتى بولمادى. الايدا، جالاقىمىزدى ۋاقىتىلى تولەپ تۇرادى. دەگەنمەن، زەينەتاقى، مەديسينالىق ساقتاندىرۋلار تولەنبەيدى. مەملەكەتتىك اۋرۋحانالارعا بارا المايمىز. «مەديسينالىق ساقتاندىرۋىڭىز جوق»، – دەپ شىعارىپ سالادى. وسى جاعىنان قيىن. 10 جىلدان اسا ۋاقىتتان كەيىن زەينەتكە شىعامىز. وعان زەينەتاقى جارناسى سالىنىپ جاتقان جوق. سول سەبەپتەن، جۇمىسقا ورنالاسار الدىندا كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، ءبارى زاڭدى بولعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن، – دەيدى قالا تۇرعىنى ءاسيا جولامان قىزى.
زەرتتەۋىمىزگە ارقاۋ بولعان بەينەتاسپانى كورىپ وتىرىپ، ءوزىمنىڭ ستۋدەنت كەزىمدەگى جاعدايىم ەسكە ءتۇستى. جوو-نىڭ 3-كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە اناما كومەك بولسىن دەپ، جازعى دەمالىستا قالامىزداعى ءبىر كافەگە داياشى بولىپ ورنالاسقانمىن. جۇمىس بەرۋشى سول كەزدە مەنىمەن ەڭبەك كەلىسىم-شارتىنا وتىرمادى. مەن ەندى جۇمىس ىستەي باستاعان سوڭ ەڭبەك كەلىسىم-شارتىنا اسا ءمان بەرمەگەنمىن. 3 اي بويى اتالعان كافەدە جۇمىس ىستەپ، جۇمىستان شىعاتىن كەزدە جۇمىس بەرۋشى سوڭعى ءبىر ايدىڭ جالاقىسىن بەرمەدى. حابارلاسقان سايىن «ءقازىر اقشا جوق، كەيىنىرەك الاسىڭ» دەگەن سوزدەرمەن جاۋاپ قايىرىپ وتىردى. جالاقىمدى بەرمەگەن سوڭ الماتى قالاسى ەڭبەك ينسپەكسياسىنا بارعانمىن. ولار ماعان «ارالارىڭدا ەڭبەك كەلىسىم-شارتى جوق، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز»، – دەپ بەتىمدى قايتارعان ەدى. سول كەزدە ەڭبەك كەلىسىم-شارتىنىڭ قانداي ماڭىزدىلىققا يە ەكەنىن تۇسىنگەنمىن.
رەداكسيادان:
بۇگىندە قوعامدا ەلنۇر سەكىلدى كەلىسىم-شارتسىز جۇمىس ىستەپ، ايلىعىن الا الماي جۇرگەن جاندار بارشىلىق. بۇعان مىسالدى الىستان ىزدەمەيىك. الماتىنىڭ ءبىز بىلەتىن مەيرامحانالاردىڭ كوپشىلىگىندە ەڭبەك كەلىسىم-شارتىنسىز قىزمەت ەتىپ جاتقان ستۋدەنت-جاستارىمىز جەتەرلىك. وكىنىشتىسى سول، ەكى تاراپتىڭ اراسىنداعى كەلىسىم-شارتسىز جاسالاتىن اۋىزشا مامىلە مىنە، كوپ جاعدايدا وسىلايشا، قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن اياقتالىپ جاتادى. ءبىزدىڭ رەسمي حاتىمىزعا وراي ەڭبەك ينسپەكسياسى مەن بوستاندىق اۋداندىق پروكۋراتۋراسى بۇل وقيعانى باقىلاۋعا الىپ، ءتيىستى شارا قابىلدايدى دەپ سەنەمىز. ادىلەتتى قوعامدا كەز كەلگەن ازامات زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەۋگە، ادال ەڭبەگىنە الۋعا ءتيستى جالاقىسىنا ۋاقىتىلى قول جەتكىزۋگە قۇقىلى.
«Almaty aqshamy» گازەتى ءوز كەزەگىندە «زاڭسىزدىققا جول جوق!» دەگەن ۇرانمەن اتالعان ماسەلەنى باقىلاۋدا ۇستايتىن بولادى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ءبىر توپ جاستاردىڭ پروكۋراتۋراعا جازعان ارىز-شاعىمدارى قارالىپ، شەشىمى شىققان بويدا وقىرماندارىمىزعا ءمان-جايدى جەتكىزەتىن بولامىز. ويتكەنى، ماقالامىزدىڭ باسىندا مەيرامحانا قوجايىنىنىڭ جاقىن ارادا ەلنۇرعا «جالاقىسىن تولىعىمەن وتەيمىز» دەگەن ۋادەسى ورىندالماعاندىقتان، تاراپتاردىڭ مامىلەگە كەلۋى ءالى دە كۇمان تۋدىرىپ تۇر. سوندىقتان گازەتىمىزدىڭ الداعى ساندارىندا ءبىز بۇل تاقىرىپقا ءالى قايتا ورالاتىن بولامىز.
كىسى اقىسىن جەمەۋ – ادالدىقتىڭ بەلگىسى. ەگەر ءسىز ءدال وسىنداي جاعدايعا تاپ بولىپ، قۇىعىڭىز تاپتالىپ، جالاقىڭىزدى الا الماي جۇرسەڭىز، بىزگە حابارلاسىڭىز. مۇمكىندىگىنشە، كومەكتەسەمىز! ويتكەنى، ادال ەڭبەك – اقىسىز بولماۋى ءتيىس!
«Almaty-akshamy» گازەتى، №142 (6277) 1 جەلتوقسان، بەيسەنبى، 2022 جىل.