قىلقالام شەبەرى جانۇزاق ءمۇساپىر – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، يۋنەسكو بەينەلەۋ ونەرى قوعامىنىڭ مۇشەسى، ق ر كوركەم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جانە ۆيسە پرەزيدەنتى، جۋرناليست، سۋرەتشى. ەلىمىزدىڭ ەرەكشە سۋرەتشىسى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن، ءانى مەن جىرىن بەينەلەيدى. ونىڭ تۋىندىلارى ۇلى دالانى شىنايى تانىتادى.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ…»
جانۇزاق ءمۇساپىر بالا كەزىنەن ونەرگە جاقىن بولدى. اكەسى ۇستالىقپەن اينالىسقان. سول سەبەپتى، سۋرەتشى دە جاستايىنان اكەسىمەن بىرگە قامشى ءورىپ، ات ابزەلدەرىن دايارلاپ تىرلىككە ەتەنە ارالاسىپ كەتەدى. سونىمەن قاتار، اناسىنىڭ ارقاسىندا الاشا توقۋدى مەڭگەرەدى. بەينەلەۋ ونەرىنە دەگەن ماحابباتقا وسى فاكتورلار دا تۇرتكى بولعان. 6 جاسىنان جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەنشە، ءدال وسىلاي اۋىل مەكتەبىنەن جەتىلگەن. سۋرەتشى ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرگە دە ەڭبەگىن سىڭىرگەن. جوعارى ءبىلىمىن العان سوڭ، تۋعان جەرىنە ورالعان. 7 جىلعا جۋىق ۋاقىت ۇستاز بولىپ، اۋىل بالالارىن ءتاربيەلەگەن. وسىلايشا ءوزىنىڭ بار بىلگەنىن ۇيرەتىپ، مىقتى شاكىرتتەردى ءومىر بايگەسىنە قوستى.
ۇلى ادامداردىڭ پورترەتىن قالىپقا كەلتىرۋ
سۋرەتشىلىكتەن بولەك، اقپارات سالاسىندا بىرنەشە جىل قىزمەت اتقاردى. سول ارقىلى، كورەرمەن مەن سۋرەتشىلەردىڭ اراسىندا التىن كوپىر بولدى. ءوزىنىڭ اۆتورلىق «ءىنجۋ-مارجان» باعدارلاماسىندا سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارىن، ومىرلەرى مەن بولمىسىن كورسەتتى. ءوزىنىڭ دە العا قويعان ماقساتى قازاقتىڭ ونەرىن دارىپتەۋ ەدى. سونىمەن قاتار، ۇستازدىقتى تاستاعان ەمەس. تۇران-استانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى جانۇزاق ءمۇساپىر شاكىرتتەرىنە وتە جاقىن. ولارعا بار بىلگەنىن ۇيرەتىپ قانا قويماي، بىرگە كورمەلەرگە بارادى. وسى كەزگە دەيىن 20-عا جۋىق جەكە كورمەسىن وتكىزگەن. بىرنەشە كورمەسى شەت ەلدەردە ءوتتى. سۋرەتشىنىڭ كوپتەگەن تۋىندىلارى قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارىنا ارنالعان. سوڭعى 15 جىلدا تاريحتا ەسىمدەرى قالعان تۇلعالاردىڭ پورترەتتەرىن قالىپقا كەلتىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. بىرنەشە تۋىندىسى ءوزى اشىلۋىنا اتسالىسقان «اناعا قۇرمەت» مۋزەيىنە قويىلعان.
«قۇدىرەتتى قىلقالام»
بۇل باعدارلاما بۇكىل قازاقستاندى قامتۋدا. باعدارلاما اياسىندا اتىراۋ، وسكەمەن، شىمكەنت، تۇركىستان، ت.ب. قالالارعا سۋرەتشىلەردى ىزدەپ باردى. نەگىزگى ماقساتى – تۇكپىر-تۇكپىردەگى اتى شىقپاعان سۋرەتشىلەردى تانىتۋ. تۋىندىلارىن حالىققا پاش ەتۋ. ادامداردىڭ ونداي ونەر يەلەرىنىڭ بار ەكەنىن كورگەنىن قالادى. ءوزى سۋرەتشى بولعاندىقتان، وزگە دە سۋرەتشىلەردى جاقسى ءتۇسىندى. بولاشاقتا دا وسى ماقساتقا بار كۇشىن سالارى انىق. بۇل دا ءبىر قازاق ونەرىنە قوسقان ۇلكەن ۇلەس.
سۋرەتشى – جاقسىلىقتى كورۋشى
قوعامدا سۋرەتشىلەر كوپ بولسا، ەش جاماندىق بولماس ەدى. سەبەبى، بۇل ادامدار تەك ادەمىلىك پەن جاقسىلىقتى كورەدى. ولاردىڭ كوزقاراسى قاراپايىم ادامداردان وزگەشە. وزگەلەر كورمەگەندى كورىپ، بايقاماعاندى بايقايتىن قاسيەتى بار. الايدا، ول ءۇشىن دە ءبىلىم كەرەك ەكەنى انىق. جانۇزاق ءمۇساپىر ءوزىنىڭ ءار تۋىندىسىن سالماس بۇرىن كوپ ىزدەنەدى. ونىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، تاريحتى زەرتتەۋگە دەگەن قۇلشىنىس.
بەكزات ونەردىڭ باعبانى
سۋرەتشىنىڭ سوڭعى تۋىندىسىنا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 33 قارا ءسوزى تۇرتكى بولعان. ول جەردە: «ەگەر دە مال كەرەك بولسا، ءقولونەر ۇيرەنبەك كەرەك. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى. الداۋ قوسپاي ادال ەڭبەگىن ساتقان قولونەرلى – قازاقتىڭ اۋليەسى سول. ءبىراق قۇداي تاعالا قولىنا از-ماز ونەر بەرگەن قازاقتاردىڭ كەسەلدەرى بولادى» دەلىنگەن. جازۋشى دا وسى سوزدەرمەن تولىقتاي كەلىسەدى. ونىڭ ويىنشا ۇلى ابايدىڭ بۇل قارا ءسوزى بەينەلەۋ ونەرى، شەبەر، زەرگەرلەردىڭ ناق ارتىقشىلىعىن ايقىندايدى. «بالالىقتان دانالىققا جول» تۋىندىسىندا الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ءومىرى بەينەلەنگەن. سۋرەتتىڭ اتاۋى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنا ۇقساتىپ قويىلعان.
اباي جولى قالاي حالىققا ۇلگى بولسا، «بالالىقتان دانالىققا جول» تۋىندىسى دا ۇلگى بولسىن دەگەن نيەتپەن قويىلعان. باستاپقىدا ءال-فارابي جولى دەپ اتاماق بولعان ەدى. الايدا، ۇلى عۇلامانىڭ بالالىق شاعىنان، دانا بولعانعا دەيىنگى ساتتەرى بەينەلەنەتىن بولعاندىقتان اتاۋى وزگەرتىلدى. كارتينانىڭ بيىكتىگى 180 سم، ال ۇزىندىعى 11500 سم قۇراپ وتىر. جالپى، تۋىندى 5 كارتينادان (پوليپتيح) تۇرادى. سۋرەتشى توپتامانى سالۋعا جەتى جىل ۋاقىتىن جۇمسادى. توپتاما ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىنا سايكەس كەلدى. توپتاما كاير قالاسىنان باستاپ، الماتى، تالدىقورعان، استانا، انكارا، داماسك قالاسىندا تانىستىرىلدى. پوليپتيحتاعى ءار سۋرەتتىڭ وزىندىك ماعىناسى بار. ءبىرىنشى كارتينادا، كىتاپ وقىپ وتىرعان بالا ءال-فارابي بەينەلەنگەن. اينالاسىنداعى اسىق ويناعان بالالار، تۇيە ساۋىپ جاتقان كەلىنشەكتەر ناق ۇلى دالانى بىلدىرەدى. ەكىنشى كارتينادا كوپتەگەن قالالاردى بايقاۋعا بولادى. ياعني عۇلامانى دانالىققا جەتەلەگەن قالالاردى كورەمىز. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازىنىڭ ءبىلىم الۋ ماقساتىمەن سامارقان، شام، بۇقارا، شاش، تاشكەنت قالالارىندا بولعانىن بىلدىرەدى.
سونىمەن قاتار، كارتينادا ۇلىقبەك وبسەرۆاتورياسىن، وتىرار تەڭگەسىن، بالبال تاستى بايقاۋعا بولادى. سۋرەتشىنىڭ پىكىرىنشە، عۇلامانىڭ وسى قالالاردا العاشقى تراكتاتتارى جازىلىپ، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتقان.
ءۇشىنشى كارتينادا – عۇلاما ءومىر سۇرگەن مەرۆ قالاسى. ءدال وسى سۋرەتتەن مۋزىكا ونەرى مەن زەرگەرلىك ونەر بايقالادى. تۇركىمەننىڭ تاريحي كىتاپحاناسى وسى قالادا ورنالاسقان. سۋرەتتە ءال-فاءرابيدىڭ حاماداننان العان ءبىلىمى، مەشحەدتەگى مەكتەبى نيشاپۋرمەن جالعاسقانى تۋرالى ايتىلادى.
ءتورتىنشى كارتينادا – باعدات قالاسى. تاپ وسى قالادا «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابىن» جانە باسقا دا ەڭبەكتەرىن جازعان بولاتىن. كوكتە رۋحتى كوتەرەتىن قارشىعا بەلگىلەنگەن. بۇنىڭ وزىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر.
سوڭعى كارتينادا عۇلامانىڭ سوڭعى دەمى شىققان قالا بەينەلەنگەن. داماسكىنىڭ شىعىس قاقپاسىندا ءال-فارابيدى توسىپ تۇرعان ادامدار تۇر. توپتاما حالىق پەن ويشىلدىڭ كورىسكەن جەرىنەن اياقتالادى. عۇلامانىڭ كەسەنەسى وسى قالادا ورنالاسقان.
ءال-فارابي سياقتى ۇلى عۇلامانى قايتا تىرىلتكەن بۇل تۋىندى بيىل ق ر اباي اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل وتە ورىندى شەشىم. سەبەبى، سۋرەتشىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – تاريح پەن مادەنيەتتى قايتا جاڭعىرتۋ. سوندىقتان بۇل اتاققا ءابدەن لايىقتى دەپ ەسەپتەيمىز.