الەۋمەتتىك جەلى دامىعالى ءقازىر باسقانىڭ جەكە اۆتورلىق تۋىندىسىن يەمدەنۋ، زاڭسىز مەنشىكتەپ، قولدانۋ ءجيى كەزدەسەدى. اۆتورلىق قۇقىقتىڭ بۇزىلاتىن كەزى كوپ. اسىرەسە، سايتتار مەن مەسسەندجەرلەردەگى ماتىندەردى ەش وزگەرتپەستەن، كوشىرىپ جازادى. سۋرەتتەر مەن مۋزىكالىق تۋىندىلاردى، كيىم-كەشەكتەردىڭ اۆتورلىق ۇلگىلەرىن ۇرلايتىنداردىڭ كوبەيگەنىن ەستىپ ءجۇرمىز.
ارنايى انىقتايتىن اقىلى ونلاين قىزمەتتەر بار. ونىڭ كومەگىمەن پلاگياتتى انىقتاي الادى. ماتىندەر مەن باسقا دا اۆتورلىق قۇقىقپەن قورعالعان تۋىندىلاردىڭ ءتۇپنۇسقاسىن اۆتورىن كورسەتپەي، ءوز اتىنان جاريالايتىنداردان گورى، ءىز جاسىرىپ، ۇرلانعانىن بىلدىرتپەۋ ءۇشىن ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەر قولدانۋ كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءبىر ءسوزدى سوعان ماعىنالى باسقا سوزبەن الماستىرۋ، ناقتى اۆتورىن، دەرەككوزدى كورسەتپەۋ، ت.ب. دەگەن سياقتى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ارەكەتتەردەن سوڭ اۆتورلىق قۇقىقتى دالەلدەۋ قيىنعا تۇسەدى. دالەلدەنگەن جاعدايدا زاڭ الدىنداعى جاۋاپتان جالتارا المايدى.
1996 جىلى ماۋسىمدا قابىلدانعان "اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى" زاڭ قۇقىقتى اۆتوردىڭ جەكە مۇلىكتىك ەمەس جانە مۇلىكتىك قۇقىقتارى رەتىندە انىقتايدى. ال 2015 جىلى اۆتورلىق قۇقىق پەن ساباقتاس قۇقىقتاردى بۇزۋ قىلمىستىق قۇقىقبۇزۋشىلىق ساناتىنا اۋىستىرىلدى.
ەل زاڭىندا اۆتورلىق قۇقىق ساناتىنا نە كىرەدى، جازا قانداي؟ سۇراقتاردى زاڭگەر ماماننان سۇراپ كورگەن ەدىك.
لاۋرا سەرىكقازى قىزى، زاڭگەر: سوتقا جۇگىنەتىندەر جوقتىڭ قاسى
ءار ادامنىڭ ءوي-ورىسى مەن ىس-ارەكەتىنىڭ ءوز باعاسى بار. اركىم ءوز ويلاپ تاپقان مۇلىكتىك قۇقىقتارىن، ءبىلىم، ادەبيەت، ونەر شىعارمالارىن جانە ودان باسقا ويلاپ تاپقان تۋىندىلارىن زاڭدى تۇردە قورعاۋعا قۇقىلى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اۆتورلىق قۇقىق جانە ساباقتاس قۇقىقتار تۋرالى» زاڭىمەن قورعالادى. ادەبي، درامالىق، مۋزىكالىق سەناريي، عىلىم، ونەر تۋىندىلار، ءتىپتى ءماتىنى جوق اۋەندەر، ت.ب شىعارماشىلىق ەڭبەكتىڭ تۋىندىلارى اۆتورلىق قۇقىققا جاتادى.
مۇنى دالەلدەۋ قيىن
مۇنداي زاڭسىزدىقتار ءجيى كەزدەسەتىنىنە قاراماستان، اۆتورلىق قۇقىق قورعاۋ بويىنشا سوتتا قارالاتىن ىستەر جوققا تەڭ دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. بىلتىر 2022 جىلى وسى باعىتتا ءبىر عانا ءىس قارالعان. زالالدى وتەۋدىڭ نەمەسە كىرىستى ءوندiرiپ الۋدىڭ وتەماقى مولشەرiن سوت ايقىندايدى. ول 100 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتەن 15 000 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىنگى سومادا. سوت شىعىندارى وتەماقىدان كوپ شىعادى جانە اۆتورلىق قۇقىق بۇزىلعانىن دالەلدەۋ وتە قيىن بولعاندىقتان، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار سوتقا جۇگىنۋ ءتيىمدى دەپ ويلامايدى. قاراپايىم تىلمەن ايتار بولساق، قولىن ءبىر سىلتەپ، جۇرە بەرەدى. ءمان بەرمەي جاتادى.
ەكىنشىدەن، بىزدە اۆتورلىق قۇقىقتى تىركەۋ زاڭمەن مىندەتتەلمەگەن، ءبىراق ينتەللەكتۋالدى مەنشىكتى ق ر ادىلەت مينيسترلىگىندە تىركەگەن ءجون. ويتكەنى، كەيىن قۇقىعى بۇزىلعانى تۋرالى دالەدەۋ قيىنعا سوعادى. اتالمىش جەكە مەنشىكتى قۇقىق اۆتوردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بەرىلەدى جانە قايتىس بولعاننان كەيىن دە 70 جىل ساقتالادى. سودان كەيىن مۇراگەرلەرىنە بەرىلەدى. ەگەر مۇراگەرلەرى بولماسا، جالپىلاما مۇلىككە اينالادى.
بۇگىنگى تاڭدا كوبىنە ينتەرنەت جەلىسىندە جۇكتەلگەن فوتوسۋرەتتەردىڭ اۆتورلىق قۇقىعى بۇزىلۋدا. بۇل تۇسىنىكتى. ءبىز الەۋمەتتىك جەلىلەر داۋىرىندەمىز. Instagram قوسىمشاسى جەلىلەر اراسىندا ەڭ تانىمالى، ياعني 1 ميللياردتان اسا قولدانىلۋشىلاردان مولشەرمەن العاندا 50 ميلليارد فوتوسۋرەت جۇكتەلگەن. www.datareportal.com سايتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازاقستان الەمدە Instagram قوسىمشاسىن قولدانۋشىلار اراسىندا 17-ورىندا تۇر. وسى ستاتيستيكاعا قاراپ-اق، ەكىنىڭ ءبىرى اۆتورلىق قۇقىقبۇزىلۋشىلىققا سوقتىعىساتىنى ءسوزسىز. ەگەر جەلى قولدانۋشىسى باسقا بىرەۋدىڭ سۋرەتىن نەمەسە تۋىندىلارى مەن ماتىندەرىن قولدانعىسى كەلسە، تەك اۆتوردىڭ كەلىسىمىن الىپ، اۆتوردىڭ ءاتى-جونىن بەلگىلەپ قويعانى ابزال. سونىمەن قوسا، ايتا كەتەتىن ءجايت، ەگەر بەلگىلى ءبىر تۇلعا فوتوسەسسيا جاساپ، سۋرەتكە تۇسسە، اۆتورلىق قۇقىق فوتوگرافقا تيەسىلى بولادى. داۋ-دامايعا جول بەرمەس ءۇشىن الدىن الا فوتوگرافپەن كەلىسىمشارت جاساسقانى دۇرىس.
وقىرمانعا قۇلاققاعىس...
*ەگەر ءسىز ءوز سۋرەتىڭىزدى نەمەسە تۋىندىڭىزدى باسقا بىرەۋدىڭ زاڭسىز جاريالاعانىن كورىپ قالساڭىز، بىرىنشىدەن، سول ادامعا حابارلاسىپ، الىپ تاستاۋىن ءوتىنىڭىز. ەگەر ول ءوتىنىشىڭىزدى ورىنداماسا، الەۋمەتتىك جەلى قوسىمشاسىنىڭ تەحنيكالىق قولداۋىنا حابارلاسىپ، اۆتورلىق قۇقىعىڭىزدىڭ بۇزىلعانى تۋرالى ايتىڭىز. تەحنيكالىق قولداۋ ءوزى-اق قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن جاريالانعان ماتەريالدى الىپ تاستايدى نەمەسە پاراقشاسىن بەكىتىپ تاستايدى. سونداي-اق، قۇقىق قورعاۋشىعا جانە اۆتورلىق قۇقىق قورعاۋمەن قوسا وتەماقى ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن سوتقا جۇگىنە الاسىز.
جاڭا زاڭ قاجەت
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنە سايكەس، اۆتورلىق قۇقىق بۇزۋشى 80 ەسەپتiك كورسەتكiشكە دەيiنگi مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارىنا نە 80 ساعاتقا دەيiنگi مەرزiمگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋعا جازالانادى. ءدال سول ىس-ارەكەتتەر، ەگەر ولار ايتارلىقتاي مولشەردە جاسالسا نەمەسە ايتارلىقتاي زالال نە اۆتوردىڭ نەمەسە وزگە قۇقىق يەلەنۋشiءنىڭ قۇقىقتارىنا نەمەسە زاڭدى مۇددەلەرiنە ەلەۋلى زيان كەلتiرسە نە بىرنەشە رەت جاسالسا، 160 ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشكە دەيiنگi مولشەردە ايىپپۇل سالۋعا نە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارىنا نە 160 ساعاتقا دەيiنگi مەرزiمگە قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋعا نە 40 تاۋلىككە دەيىنگى مەرزىمگە قاماققا الۋعا جازالانادى.
مامان رەتىندە ايتارىم، «اۆتورلىق قۇقىق جانە ساباقتاس قۇقىقتار تۋرالى» زاڭ ەسكىرگەن دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، بۇل زاڭ 90-جىلدارعا ارنالعان. زاماناۋي الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اۆتورلىق قۇقىقبۇزۋشىلىق رەتتەلمەگەن.
*كەرەك دەرەك
اۆتورلىق قۇقىققا سانالمايتىندار:
- 1) رەسمي قۇجاتتار (زاڭدار، سوت شەشiمدەرi، زاڭ اكiمشiلiك، سوت سيپاتىنداعى جانە ديپلوماتيالىق سيپاتتاعى وزگە دە ءماتiندەر)، سونداي-اق ولاردىڭ رەسمي اۋدارمالارى؛
- 2) مەملەكەتتiك نىشاندار مەن بەلگiلەر (جالاۋلار، ەلتاڭبالار، وردەندەر، اقشا بەلگiلەرi جانە وزگە دە مەملەكەتتiك نىشاندار مەن بەلگiلەر)؛
- 3) حالىق شىعارماشىلىعى تۋىندىلارى؛
- 4) وقيعالار مەن فاكتiلەر تۋرالى اقپاراتتىق سيپاتتاعى حابارلار.