وسى اپتادا «تاليبان» ۇيىمىنىڭ اۋعانستان بيلىگىنە كەلگەنىنە تۋرا ەكى جىل تولدى. 2021 جىلى 15 تامىزدا تالىپتەر سوعان دەيىن بيلىك جۇرگىزىپ كەلگەن اشراف عاني ۇكىمەتىن اۋدارىپ، كابۋلدى وزىنە قاراتتى. شىن مانىندە، كوپ تاراپقا تالىپتەردىڭ بيلىككە كەلۋى كۇتپەگەن جاعداي ەدى. بۇل وقيعا ەل تاريحىندا عانا ەمەس، اۋعانستانعا كورشىلەس ەلدەر مەن ايماقتار ءۇشىن دە بەلگىلى دەڭگەيدە ەرەكشە سيپاتقا يە بولدى. رەسەي، جۇڭگو، يران جانە ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق ماسەلەسى وزەكتى بولا ءتۇستى. دەگەنمەن، ءاۋ باستا «تالىپتەردىڭ بيلىككە كەلۋىنەن پايدا كورۋشى تاراپتار دا بار» دەگەن بولجامدار دا ايتىلعان. بۇعان پاكىستان مىسال رەتىندە كورسەتىلگەن. الايدا، ەكى جىلدان كەيىنگى جاعداي بىزگە بۇل بولجامنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن دالەلدەگەندەي.
«تاليباننىڭ» قۇرىلۋىنا پاكىستان قولداۋ كورسەتتى
«تاليبان»، ياعني تالىپتەر (تاليبتەر، تالابالار – شاكىرتتەر، ءتالىم الۋشىلار) مودجاحەدتەردىڭ تاريحي مۇراگەرى دەۋگە دە بولادى. كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرىنە قارسى كۇرەسكەن مودجاحەدتەردىڭ بالالارى، سونىڭ ىشىندە پاكىستان جەرىندەگى مەدرەسە شاكىرتتەرىنەن قۇرىلعان قوزعالىس. ۇزاق جىلدىق سوعىستان شارشاعان اۋعاندىقتار ءۇشىن تالابالار بەينە ءۇمىت شىراعى سىندى جارىق ەتتى. باستاپقىدا تالابالار باقىلاۋىنا ۇستاعان ايماقتار باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك ىشىندە بولدى. وسە كەلە تالىپتەر كابۋلدىڭ ورتالىق بيلىگىنە قارسى كۇشكە اينالدى ءارى ەلگە تولىق بيلىك جۇرگىزىپ، يسلام شاريعاتىمەن جۇرەتىن مەملەكەت قۇراتىنىن اشىق اڭعارتتى.
ارينە، مايدانگەرلەردىڭ بالالارىنان قۇرالعان مەدرەسە شاكىرتتەرى وزدىگىنەن توپتاسىپ، ىقپالدى ۇيىمعا اينالماعانى انىق. وعان بەلگىلى ءبىر سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى بولعانىن كوپتەگەن ساراپشىلار ءوز زەرتتەۋلەرىندە كورسەتەدى. وسى جەردە پاكىستان كوبىرەك اتالادى. كەزىندە يسلاماباد «تاليباندى» جوبا رەتىندە كوتەردى دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلعان. ءبىر كەزدەرى پاكىستان ۇكىمەتىن باسقارعان (پرەمەر-مينيسترى) بەنازير بۋحودو حانىمدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «تاليباننىڭ قۇرۋشىسى» نەمەسە «تاليباننىڭ اناسى» دەپ اتايتىنى بار. ول ءوزىنىڭ BBC-گە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا «تاليباننىڭ» قۇرىلۋىنا ءبىرقاتار اراب ەلدەرىنىڭ قارجىلاي قولداۋى بولعانىن، ءتىپتى ونىڭ ارتىندا اقش پەن بريتانيانىڭ دا جاتقانىن ايتقانى بار. وسى سۇحباتىندا دا بۋحودو حانىم پاكىستاننىڭ «تاليبان» ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋىنداعى ىقپال-ورنىن جوققا شىعارمايدى.
«تاليبان» اۋعانستاندا بيلىككە جەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۇيىم بولعانىمەن، ونىڭ پاكىستانمەن تىعىز قاتىناسى بولدى. ءتىپتى، ۇيىمنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋى ءۇشىن پاكىستان نەگىزگى بازا بولدى دەۋگە دە بولادى. بيلىككە جەتكەنگە دەيىن ءتالىپتىڭ جوعارى جەتەكشىلەرىنىڭ وتباسى مۇشەلەرى، ءتىپتى وزدەرى دە پاكىستان جەرىن پانالاپ جۇرگەنىن رەسمي مالىمەتتەر راستايدى. بۇل كۇردەلى قارىم- قاتىناسقا قاتىستى قاراما-قايشى پىكىرلەر بار. قالاي دەسەك تە، «تالىپتەردىڭ توركىنى اۋعانستان بولعانىمەن، ءتورى پاكىستان» بولعان كەزى بار. ال تالىپتەر اۋعان جۇرتىندا بيلىكتى ءوز قولىنا الۋدان بۇرىن دا يسلاماباد تاراپىنان جاسىرىن بولسا دا قولداۋ ۇزىلمەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، سول كەزدەگى پاكىستان پرەمەر-مينيسترى يمران حان تالاي رەت اشىق قولداۋ تانىتقان ەدى. بۇل جاعدايعا قاراي وتىرىپ، كابۋلدىڭ «تاليبان» بيلىگىنە ءوتۋى پاكىستانعا زور پايدا بەرەدى دەپ كۇتىلگەن. ءبىراق وسى تالىپتەر ءقازىر يسلاماباد ءۇشىن پايدادان كورى پروبلەماعا اينالا باستادى.
«بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم...»
اۋعانستاندا بيلىككە تالىپتەردىڭ كەلۋى ءقازىر پاكىستان ءۇشىن كۇتىلگەننەن كەرىسىنشە اسەر ەتۋدە. بۇل پاكىستان جەرىندەگى ءتالىپتەردىڭ كۇشەيۋىنە اسەر ەتكەن جانە ولاردىڭ شابۋىلدارى كوبەيگەن. بۇل ارادا شابۋىلداردىڭ پاكىستان جەرىندە بولىپ جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. اۋعانستانمەن شەكارالاس ايماقتا ەلدەگى تۇراقسىزدىقتان باس ساۋعالاپ بارعان ميلليونداعان اۋعانستاندىقتار جاسايدى. پاكىستاندىق تالىپتەر دە سولاردىڭ اراسىندا. پاكىستاندىق تالىپتەردىڭ ۇيىمىن «تەحريك-ە-تاليبان پاكىستان» (تتپ) دەپ اتايدى. 2021 جىلى اۋعاندىق تالىپتەر بيلىككە كەلگەننەن بەرى تتپ-نىڭ پاكىستانداعى ىس-ارەكەتتەرى بەلسەندى كۇيگە وتكەن. لاڭكەستىك شابۋىلدار دا كوبەيگەن. سوڭعى ەكى جىل ءىشىندە پاكىستاندا تەررورلىق شابۋىلدار سانى 73 پايىزعا دەيىن كوبەيگەن. مۇنىڭ اراسىندا بيىل قاڭتار ايىندا بولعان پەشاۆار مەشىتىندە بولعان جارىلىس تا بار. وندا 300- دەن استام ادام قازا تاپقان ەدى.
يسلاماباد بيلىگى تتپ كۇشتەرىمەن سوناۋ 2014 جىلدان باستاپ «اينالىسقان» ەدى. ولاردىڭ ءقاۋىپتى قارۋلى كۇشتەرىن تالقانداۋ ءۇشىن ارنايى اسكەري وپەراسيالار دا كۇشەيتكەن. ءبىراق ولار اۋعانستانعا ءوتىپ باس ساۋعالاپ قۇتىلىپ وتىرعان. بۇل كەزدە يسلاماباد كابۋلدى ايىپتاپ، لاڭكەستىك كۇشتەرگە باسپانا بەرىپ وتىر دەگەنى بار. ال 2021 جىلى اۋعانستاندىق «تاليبان» بيلىككە كەلگەننەن كەيىن تتپ كۇشتەرىن قانداي دا ءبىر باسۋ، تەجەۋ ارەكەتتەرىن جاسامادى. كەرىسىنشە، پاكىستاندىق تالىپتەردىڭ دە كۇشى نىعايا تۇسكەن.
انىعىندا، كابۋلدە بيلىككە جەتكەن اۋعاندىق تالىپتەر كورشى ەلدەرگە جاساعان مالىمدەمەسىندە اۋعانستان باسقا ەلدەرگە شابۋىل جاساۋشى كۇشتەردىڭ باسپاناسىنا اينالمايتىنىن ءبىرىنشى كەپىلدىك رەتىندە ۇسىنعان. ءبىراق پاكىستان تۇرعىسىنان ولاي بولماي شىقتى. تتپ-نىڭ بارعان سايىن كۇشەيۋى تالىپتەردىڭ ەكى تارماعىندا استىرتىن بايلانىس بار ما دەگەن كۇدىكتى كۇشەيتۋدە. بۇل كۇدىك كەرەك بولسا، قىتايدى دا ۇيقىسىنان وياتارى انىق.
سەرگەك قاراۋعا شاقىرادى
بولعان جاعداي ءبىزدى سەرگەك قاراۋعا شاقىرعانداي. تالىپتەردىڭ ەكى تارماعى اراسىنداعى بايلانىس تىم كۇردەلى. ولاردىڭ اراسىنداعى قاتىناس تىكەلەي قولداۋ نەمەسە قارسى تۇرۋ جاعدايىندا ما، ناقتى ايتۋ قيىن. اۋعاندىق تالىپتەر ناتو كۇشتەرىنە قارسى كۇرەستە تتپ-نىڭ پارمەندى قولداۋىن العان. بۇنىڭ ءوزى ءبىراز سۇراققا جاۋاپ بولاتىنداي. ءبىز ءۇشىن نەگىزگى ماسەلە بولعان وقيعالاردىڭ جالپى سيپاتىندا تۇر. ەگەر «تاليبان» وزگە ەلدەرگە ءقاۋىپ توندىرەتىن كۇشتەر ءۇشىن اۋعانستاننىڭ بازا بولمايدى دەگەن كەپىلدىگىن ورىنداي المايتىن بولسا، بۇل ايماق ءۇشىن تىپتەن سالماقتى ماسەلە ەكەنىن كورەمىز. سوندىقتان قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى جاعدايدا وڭتۇستىك تاراپتى دا ۇدايى باقىلاۋ مىندەتىن جۇكتەيدى.