ارتىق سالماق پەن سەمىزدىك: جاھاندىق جانە قازاقستاندىق احۋال
دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، سوڭعى 36 جىلدا سەمىزدىككە شالدىققان ادامداردىڭ سانى ەكى ەسە ارتقان. بۇگىندە الەم حالقىنىڭ 15–36%-ى ارتىق سالماققا بايلانىستى ءتۇرلى دەنساۋلىق پروبلەمالارىن باستان وتكەرىپ وتىر.
جاھاندىق دەڭگەيدە ءاربىر ءتورتىنشى ادام ارتىق سالماقتان زارداپ شەگەدى. بۇل كورسەتكىش ءار ون جىل سايىن 10%-عا ءوسىپ كەلەدى، جانە قازاقستان دا بۇل ۇردىستەن تىس ەمەس.
قازاقستانداعى جاعداي
قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس، 15 جاستان اسقان ەرەسەكتەر اراسىندا ارتىق سالماق پەن سەمىزدىككە شالدىققاندار:
• ايەلدەردە – 29،7% ارتىق سالماق، 25،8% سەمىزدىك
• ەرلەردە – 33،9% ارتىق سالماق، 15،3% سەمىزدىك
ياعني، ەلدەگى ەرەسەك حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى (ايەلدەردىڭ 55،5%-ى، ەرلەردىڭ 49،2%-ى) بۇل ماسەلەمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر.
بالالار اراسىندا (6–9 جاس):
• ارتىق سالماق 20،6% بالادان انىقتالعان
• ۇلدار اراسىندا – 23،6%، قىزدار اراسىندا – 17،6%
• قالا بالالارى اراسىندا سەمىزدىك دەڭگەيى جوعارىراق (23،1%)، اۋىلدا – 17،5%
بۇل – از قوزعالۋ مەن شامادان تىس تاماقتانۋ ارتىق سالماقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن كورسەتەدى.
پروفەسسور، پروفيلاكتيكالىق مەديسينا مامانى تاتيانا سلاجنيەۆانىڭ سوزىنشە، قوزعالىستىڭ ازدىعى، دۇرىس تاماقتانباۋ (ءتاتتى، تۇزدى، مايلى تاعامدار، كەشكى اسقا شامادان تىس تاماق ءىشۋ)، پسيحوگەندىك ارتىق تاماقتانۋ، ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى، گورموندىق بۇزىلىستار، فيزيولوگيالىق جاعدايلار (جۇكتىلىك، لاكتاسيا، مەنوپاۋزا) سياقتى فوكتورلار ادامنىڭ شامادان تىس سەمىرۋىنە اكەلەتىن نەگىزگى فاكتورلار.
ارتىق سالماقتان ارىلۋ نەمەسە سەمىزدىكتى جەڭۋ مۇمكىن بە؟
بۇل - تۇتىنۋ عاسىرى. كيىم-كەشەك، باسقا زاتتار بار، ادامدار تاماقتى دا تالعاماي شامادان تىس كوپ تۇتىناتىن بولعان. ءقازىر قارنى اشىققاننان ءۇزىلىپ كەتۋگە شاق قالعانشا اشىعىپ كەتەتىندەي زامان ەمەس. تاماق جاساۋعا ەرىنسەڭىز، ءسىز ءۇشىن دايىن ونىمدەر جەتكىلىكتى، فاست-فۋد تاعامدارى دا تاياق تاستام جەردە. ارا-تۇرا بولماسا، ۇنەمى بۇلاي تاماقتانۋدى ادەتكە اينالدىرۋ سوڭى ارتىق سالماققا اپارادى.
ارتىق سالماقتى شەكتەن تىس قوسىپ العان جاندار ءۇشىن ونىمەن كۇرەسۋ وڭايعا سوعا قويمايدى. دەيتۇرعانمەن، ءوزىن قولعا الىپ، ءناپسىنى تەجەي العان جاندار دا بار.
ارتىق سالماعى بار ولجاس تۇراپ ەسىمدى كەيىپكەرىمىزدىڭ جاسى ءقازىر 24-تە. ول جارتى جىلدان بەرى ارتىق سالماقپەن الىسىپ كەلەدى. ناتيجە دە جوق ەمەس. باستاپقىدا سالماعى 164-كە دەيىن جەتكەن ول ءقازىر 112 كەلىگە دەيىن تۇسىرگەن. بۇل ناتيجەگە ول ءۇش اي ىشىندە قول جەتكىزگەن.
ارتىق سالماق قوسىپ الۋعا يتەرمەلەيتىن جاعىمسىز ادەتتەردىڭ ءبىرى – كۇيزەلىسكە ءتۇسۋ، ۋايىمداۋ. اكەسىنىڭ قازاسىنان كەيىن، ۋايىمعا تۇسكەن ولجاس ءوزىنىڭ قالاي ارتىق سالماق قوسىپ العانىن بايقاماعان. كەيىننەن كيىمدەرى سىيماي، دەم الىسىندا اۋىرلىق سەزىنگەن ول ءومىرىن وزگەرتۋگە بەل بايلاپ، دۇرىس تاماقتانۋ، جاتتىعۋدى ەنگىزگەن.
«ديەتولوگقا جۇگىنبەي-اق، بەلگىلى ءبىر رەجيممەن جۇرسە، ياعني قۋىرىلعان، تۇزدى تاماقتان، تاتتىدەن باس تارتىپ، ۇن ونىمدەرىن دە شەكتەگەن كەزدە ارتىق سالماقتى الىپ تاستاۋعا بولادى. باستىسى، كۇنىنە 2-3 ساعات ۇزدىكسىز جاتتىعۋدى قوسۋ كەرەك»، - دەيدى ول.
ارتىق سالماقپەن كۇرەستىڭ تاعى ءبىر شىنايى وقيعاسىن الماتىلىق كەيىپكەر سەرىك تۇرجانوۆ بايانداپ بەردى. ول بۇگىندە زەينەت جاسىنداعى بەلسەندى ادام.
سۋرەت: سەرىك تۇرجانوۆتىڭ جەكە پاراقشاسىنان
«ءبىر كەزدەرى ءوزىمدى وتە ناشار سەزىنەتىنمىن: سالماعىم 170 كەلى، ال قان قىسىمىم 220/180-گە دەيىن كوتەرىلدى. وعان قوسا ومىرتقامدا جارىق بولدى. ءسويتىپ ءبىر جىل ءۇش اي بويى توسەك تارتىپ جاتتىم. سول كەزدە جۇبايىم: «باسقا جول ىزدەۋ كەرەك. جاتا بەرۋگە بولمايدى» دەدى. ول كەزدە ءومىرىم تاماق ءىشىپ، جاتۋمەن عانا شەكتەلىپ قالعان ەدى. قاجەتتىلىك تۋعاندا عانا قوزعالىپ، قالعان ۋاقىتتا مۇلدە قيمىلدامايتىنمىن. بۇل – ناعىز قورلىق. قوزعالا المايتىن، ارەكەتسىز كۇيدەگى ادام ءوزىن مۇگەدەك سياقتى سەزىنەدى»، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن سەرىك اعا.
سەرىك تۇرجانوۆ ارتىق سالماقپەن كۇرەستە جالعىز جول – كەشەندى ءتاسىل ەكەنىن ايتادى.
85 كەلى سالماق تاستاعان سەرىك مىرزانىڭ ايتۋىنشا، سالماق تۇندە، ۇيقى كەزىندە كەتەدى ەكەن.
ادامنىڭ ارتىق سالماق جيناي كەلە سەمىرىپ كەتۋىنىڭ سەبەپتەرى كەلەسىدەي:
• ارتىق تاماق، جوعارى كالوريالى تاعامدار
• گورمونالدى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى
• ۇيقى رەجيمىنىڭ ساقتالماۋى
• سوزىلمالى سترەسس (كورتيزول ارتادى)
• ءجيى تاماقتانۋ، اسىرەسە كومىرسۋعا باي تاعامدار
ۇيقىنىڭ دا ءوز ۋاقىتى بولۋى ماڭىزدى. مىسالى، راپتەن گورمونى – ۇيقى كەزىندە مايدىڭ ىدىراۋىنا اسەر ەتەدى. ال ەگەر ادام كەش ۇيىقتاسا، ول گورمون جۇمىس ىستەمەيدى. كەرىسىنشە، كورتيزول ارتىپ، ماي جينالا بەرەدى.
ءوزىن وزگەرتۋ ءۇشىن كەلەسى سەرىك تۇرجانوۆ دۇرىس ادەتتەردى قالىپتاستىرا باستاعان. ولار: كۇن ءتارتىبى؛ سۋ ءىشۋ رەجيمى؛ فيزيكالىق بەلسەندىلىك ءتارتىبى؛ ويلاۋ جۇيەسى مەن پسيحولوگيا؛ تاماقتانۋ مادەنيەتى
تاماقتى دۇرىس ۇيىمداستىرسا، ادامنىڭ ادەتى دە وزگەرەدى. كەشكى ۋاقىتتا تاماقتانۋ ادەتى – كوپ اۋرۋدىڭ سەبەبى. ارتىق كومىرسۋلاردىڭ ءبارى سالماقتىڭ جينالۋىنا اسەر ەتەدى.
بۇگىندە سالماق تاستاۋدان ناتيجە كورسەتكەن سەرىك تۇرجانوۆ سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن بەلسەندى جان. ءقازىر ونىڭ دەنساۋلىعىن رەتتەۋدى قولعا العان، جالپى بەلسەندى قوزعالىستى سەرىك ەتكەن ادامداردان جينالعان كلۋبى بار. كلۋبتا 125-تەن استام تۇراقتى مۇشە بار. وسى كەزگە دەيىن جالپى 800-گە جۋىق ادام كەلىپ، جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن.
«ناتيجە كەرەك ادام قالادى، قالعانىن ءبىز الىپ قالمايمىز. ماقساتىمىز – ءومىرىمىزدىڭ قالعان بولىگىن ساپالى وتكىزۋ»، - دەيدى سەرىك مىرزا.
سەرىك تۇرجانوۆ "اۋرۋ – استان" ەكەنىنە كوزى جەتكەنىن ايتادى. ول ءۇشىن كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن تاماقتىڭ پايدالىسىن، ەكولوگيالىق تۇرعىدا زيانسىزىن تۇتىنۋ كەرەك دەيدى.
«كوپ ادام سۋدى ىشپەيدى، ونىڭ ورنىنا ءتاتتى سۋسىن ءىشىپ ءجۇر. بۇل – شىن مانىندە ولىمگە اپاراتىن جول. ءقازىر ينسۋلت، ينفاركت سەكىلدى وقىس جاعدايلار جاس ادامدار اراسىندا جيىلەپ كەتتى»، - دەيدى ول.
ال بۇنىڭ ءبارى ءبىر-اق جولمەن شەشىلەدى – پروفيلاكتيكا، ياعني الدىن الۋ ارقىلى دەپ قورىتتى سەرىك تۇرجانوۆ.
ارتىق سالماق – بۇل تەك سىرت كەلبەتكە قاتىستى ماسەلە ەمەس. ول جۇرەك-قانتامىر جۇيەسى، تىرەك-قيمىل اپپاراتى، ەندوكريندىك جۇيە سەكىلدى ادام اعزاسىنىڭ ماڭىزدى بولىكتەرىنە سالماق سالىپ، كوپتەگەن سوزىلمالى دەرتتەردىڭ دامۋىنا اكەلەدى. بۇل – بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى قوعامدىق دەنساۋلىق پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى.
سەرىك تۇرجانوۆ پەن ولجاس تۇراپ سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ وقيعاسى – ارتىق سالماقپەن كۇرەستە جەڭىسكە جەتۋگە بولاتىنىن دالەلدەيدى. الايدا بۇل وڭاي جول ەمەس. بۇل – ءتارتىپ پەن تاباندىلىقتى، ادەتتى وزگەرتۋ مەن جاڭا ءومىر سالتىنا بەيىمدەلۋدى تالاپ ەتەتىن كۇردەلى، ءبىراق مۇمكىن جول.
بۇل ماسەلەنى شەشۋ تەك اركىمنىڭ جەكە ەرىك-جىگەرىنە عانا ەمەس، قوعامدىق دەڭگەيدە دە الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزۋگە بايلانىستى. سالاۋاتتى ۇلت قالىپتاستىرۋ ءۇشىن اعارتۋشىلىق، پروفيلاكتيكا جانە قولجەتىمدى ينفراقۇرىلىم اسا قاجەت.
سەبەبى ءومىر – وتكەنىمىز ەمەس، الدا نە كۇتىپ تۇرعانى. سول بولاشاق ساپالى ءارى ۇزاق بولسىن دەسەك، بۇگىن ارەكەت ەتۋ كەرەك.