اقش پەن قىتايدىڭ قورعانىس سالاسىنا بولەتىن قارجىسى ەداۋىر ارتىپ كەلەدى. قۇراما شتاتتار تۇتاس الەم ەلدەرىنىڭ قورعانىس بيۋدجەتىنىڭ 40 پايىزىنا تەڭ قاراجات بولەدى. بۇل دەگەنىمىز، وزىنەن كەيىنگى 15 ەلدىڭ قارجىسىن قوسقانداعى سوماعا جۋىق. ءبىراق سوعان قاراماستان، شىعىستاعى كورشىمىز سوڭعى 8 جىل ىشىندە قورعانىس شىعىندارىنا بولەتىن قارجىسىن تولاسسىز كوبەيتىپ كەلەدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قىتايدىڭ اسكەري سالاعا بولگەن قارجىسىنىڭ ارتۋى قۇراما شتاتتارمەن جاقىن ارادا تەڭەسپەسە دە، بۇل ۆاشينگتونعا ۇلكەن قىسىم تۇسىرەدى دەپ سانايدى. سەبەبى، اقش الەمدەگى ءوز باسىمدىعىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ءتىپتى دە مول رەسۋرستارىن جۇمساۋىنا تۋرا كەلمەك.
اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى ايىرما
جاسىرارى جوق، قىتايدىڭ اسكەري سالانى ينۆەستيسيالاۋى ۇدايى باتىستىڭ باقىلاۋىندا بولدى. ال بەيجىڭ سول باتىس ەلدەرىنىڭ كوز الدىندا قورعانىس بيۋدجەتىن الەمدەگى ەكىنشى ورىنعا دەيىن كوتەرىپ الدى. بۇل جاعداي كەيبىر باتىستىق سىنشىلار ايتاتىنداي، «جۇڭگو قورعانىس بيۋدجەتى «جۇڭگو قاۋپىمەن» بىرگە ءوسىپ شىقتى» دەگەنگە كەلەدى. ۆاشينگتون جىل سايىن قورعانىسقا جۇمسايتىن قارجىسى جاعىنان الەمدە تەڭدەسسىز. 858 ميلليارد دوللار، ياعني جۇڭگو بيۋدجەتىنەن 4 ەسەگە كوپ. ال قورعانىس شىعىنىن حالىق سانىنا شاققاندا جۇڭگو اقش-تىڭ 16/1-گە تەڭ بولادى.
بۇعان قوسا، شەتەلدەردە اسكەري بازاسى ەڭ كوپ ەل دە – اقش. الەمنىڭ 80 ەلىندە 750 شاماسىنداعى اسكەري بازاسى بار. ولاردا 173 000 اسكەرىن ورنالاستىرعان (ەل ىشىندەگى اسكەر سانىنان تىس). باتىستى الاڭداتاتىنى – بەيجىڭنىڭ بۇل جاعىنداعى تۇراقتى ءوسىمدى ۇستاپ تۇرۋى. ايتالىق، 2022-2023 جىلدارى بەيجىڭ قورعانىس بيۋدجەتىن تۇراقتى تۇردە 7،1 جانە 7،2 پايىزبەن كوبەيتتى. بيىل ناۋرىزدا بەيجىڭ قورعانىس شىعىندارىنا 224،79 ميلليارد اقش دوللارىن ءبولدى.
جۇڭگو شەتەلدە اسكەري بازالارىن قۇرا باستاي ما؟
بەيجىڭ ءوزىنىڭ قورعانىس ساياساتىن تەك «قورعانىس سيپاتتا» دەپ كورسەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، رەسمي بەيجىڭ «ەشقاشان گەگەمونياعا، ەكسپانسياعا نەمەسە ىقپال ەتۋ اياسىنا ۇمتىلمايمىز» دەگەن ءسوزدى كەلتىرەدى. دەگەنمەن، تۇراقتى تۇردە ءوسىپ كەلە جاتقان قورعانىس بيۋدجەتى جاقىن 5 جىل ىشىندە قىتايدىڭ اسكەري ىقپالىن شەتەلگە دەيىن كەڭەيتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا يتەرمەلەيدى. ايتالىق، اقش- تاعى ۋيليام مەن مەري كوللەدجىنىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ مەكەمەسى AidData جاڭا زەرتتەۋ قورىتىندىسىن جاريالادى. وندا قىتايدىڭ سوڭعى 20 جىلداعى اسكەري سالاداعى ينۆەستيسياسى مەن شەتەلدەگى پورتتارعا، ينفراقۇرىلىمعا سالعان ينۆەستيسيالارى باعالانعان. باعالاۋ ناتيجەسىنە قاراي وتىرىپ، جۇڭگو الداعى 2 نە 5 جىل ىشىندە مىنا جەرلەردە اسكەري بازالار اشۋى مۇمكىن دەپ بولجادى: حامبانتوتا (شري-لانكا)، باتا (گۆينەيا)، گۆادار (پاكىستان)، كريبي (كامەرۋن)، رەام (كامبودجا)، لۋگانۆيلل (ۆانۋاتۋ) ناكالا (موزامبيك) جانە نۋاكشوت (ماۆريتانيا).
بۇل بولجامدى جاساۋ ءۇشىن AidData ساراپشىلارى سوڭعى 20 جىل ىشىندە جۇڭگو تاراپىنان ينۆەستيسيالانعان 46 ەلدەگى پورتتاردى ءجىتى زەرتتەگەن. وسى ەلدەردە جۇڭگو 123 تەڭىز پورتىنا جالپى قۇنى 29،9 ميلليارد اقش دوللارى شاماسىنداعى ينۆەستيسيا سالعان. بۇدان تىس، ينۆەستيسيا دەڭگەيى، ستراتەگيالىق ورنالاسۋ، پورت كولەمى مەن سۋ تەرەڭدىگى، سونداي-اق بەيجىڭنىڭ سول ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى سىندى كورسەتكىشتەر بويىنشا انىقتاعان.
ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، شري-لانكاداعى حامبانتوتا پورتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قىتايدىڭ اسكەري بازاسىنا اينالۋى مۇمكىن. سەبەبى، مۇنداي 2،19 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن ەڭ ۇلكەن پورت ينۆەستيسياسى سالىنعان. ءارى بەيجىڭ نىساندى تىكەلەي باقىلاپ كەلەدى. جوعارىداعى سەگىز پورتتىڭ ىشىندە تورتەۋى افريكا ەلدەرىندە، ولار قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا دا اسا ۇلكەن ماڭىزعا يە. بەيجىڭ ءوز اۆتورلىعىنداعى بۇل جوبانى تۇبەگەيلى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بۇل ورىنداردا ءۇلكەن تاۋەكەلدەرگە بارۋى دا مۇمكىن.
اقش-تىڭ «ارتقى اۋلاسىنا ءتۇسۋ»
امەريكالىق زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارتقان ءبىر ماسەلە بار. جۇڭگو گەوستراتەگيالىق ويىنداردا اقش-تىڭ «ارتقى اۋلاسى» سانالاتىن كاريب تەڭىزىندەگى جانە لاتىن امەريكاسىنداعى ەلدەرگە قارقىندى ينۆەستيسيالار سالۋدا. وسى ايماقتاردا 20-عا جۋىق مەملەكەت قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنا ىنتالى تۇر. بۇل ىنتانى بەيجىڭ وزىنە ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، كۋبا، ۆەنەسۋەلا، انتيگۋا مەن باربۋدا، برازيليا، پاناما كانالىنداعى پورتتارعا جانە وزگە دە ينفراقۇرىلىمدارعا ۇلكەن كولەمدە ينۆەستيسيا سالۋدا. بۇل ينۆەستيسيالار بولاشاقتا اسكەري قورعاۋدى قاجەت ەتۋى بەك مۇمكىن.
قازىرگە قىتايدىڭ شەتەلدەگى جالعىز ءاسكەري بازاسى دجيبۋتيدە ورنالاسقان. مۇنى اقش-تىڭ 750 بازاسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. دەگەنمەن، قازىرگى قارقىنمەن ۇلعايعان جاعدايدا، جۇڭگو 30 جىلدا قۇراما شتاتتارمەن تەڭ شەتەلدىك بازالارعا يە بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، بەيجىڭنىڭ الەمدەگى ءىرى پورتتار مەن سۋ جولدارىنا سالعان ينۆەستيسياسى جوعارى دەڭگەيدە. زەرتتەۋدە قىتايدىڭ تەڭىز اكتيۆتەرى قوسارلى ماقساتتا قولدانىلاتىنى باسا ايتىلعان. اسكەري كەمەلەر سانى بويىنشا بارلىق تۇردەگى كەمەلەردى قۇراستىراتىنى جانە قىتايدىڭ ەشبىر شەتەلدەگى اسكەري اليانستاردىڭ مۇشەسى ەمەس ەكەندىگى دە قاپەرگە الىنعان. بۇنىڭ ءبارى بەيجىڭدى شەتەلدەگى بازالاردى دامىتۋعا يتەرمەلەۋى مۇمكىن. ءتىپتى، بولجامدىق مۇمكىندىكتەرى بويىنشا اقش- تى قۋىپ جەتەتىنى دە ايتىلادى.
قىتايدىڭ ىشكى اسكەري ءوندىرىسىن، مودەرنيزاسيالاۋداعى قارقىنىن قاراي وتىرىپ، 2030 جىلعا دەيىن قىتايدا 5 ۇشاق تاسىمال كەمەسى بولادى دەگەن بولجام ايتىلعان. بىرەر جىل بۇرىن ايتىلعان بولجام راسقا اينالىپ كەلەدى، بىلتىر عانا جۇڭگو ءۇشىنشى ۇشاق تاسىمال كەمەسىن سىناق مەرزىمىندە تەڭىزگە شىعاردى. بۇل قىتايدىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق اكتيۆىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، الىس تەڭىز- مۇحيتتاردا اسكەري ءىس-قيمىلداردى جۇرگىزۋدەگى مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرادى. قازىرگى جاعدايدان قاراعاندا، اقش پەن جۇڭگو سىندى ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى باسەكەنىڭ تەڭىز-مۇحيتتا كوبىرەك بەلسەندى بولۋى ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى. ءبىراق وعان شەكتەسكەن شاعىن ەلدەر ءۇشىن ۇدايى ءوسىپ كەلە جاتقان قاتەردى باقىلاپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №94. 8 تامىز، 2023 جىل