سوڭعى كۇندەرى باتىس جانە جاپون باسىلىمدارى اقش پەن جاپونيا اراسىنداعى اسكەري ىنتىماقتاستىق جايلى جازا باستادى. وعان وسى اپتادا ءوتۋى ءتيىس اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن مەن جاپونيا پرەمەر-مينيسترى فۋميو كيسيدو اراسىنداعى كەسدەسۋ سەبەپ بولىپ وتىر. جوعارى دەڭگەيدەگى شارا اقش، جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيا باسشىلارى اراسىنداعى سامميت اياسىندا وتەدى. كەزدەسۋ امەريكانىڭ مەريلەند شتاتىنداعى پرەزيدەنتتىڭ رەزيدەنسياسىندا وتەدى دەپ كۇتىلۋدە. مۇندا ەكى ەل اراسىندا گيپەردىبىستىق زىمىرانداردى اۋەدە زالالسىزداندىراتىن اسكەري قورعانىس جۇيەسىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم-شارتقا قول قويىلادى.
توكيو قورعانىسىن كۇشەيتۋگە ءماجبۇر
وتكەن جىلى 16 جەلتوقساندا توكيو جاڭا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىن قابىلدادى. ستراتەگيا ورتاشا ۋاقىتقا ارنالىپ، 2027 جىلعا دەيىن زاڭدى كۇشكە يە. ونىڭ نەگىزىندە ءۇش قۇجات جاڭاردى. ولارعا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى، ۇلتتىق قورعانىس ستراتەگياسى مەن قورعانىس قۇرىلىسى جوسپارى جاتادى. باستى ستراتەگيا رەتىندە جاۋاپ قايتارۋ تاڭدالدى. بۇل ءبىرىنشى بولىپ قارۋ قولدانبايمىز دەگەنگە سايادى. تەك قورعانۋ ءۇشىن اسكەري الەۋەتىمىزدى كۇشەيتەمىز دەيدى جاپون بيلىگى.
كەز كەلگەن باعدارلاما، نە ستراتەگيا جۇزەگە اسۋى ءۇشىن قاراجات قاجەت. توكيو بۇل جاعىن دا ويلاستىرىپتى. 2027 جىلعا دەيىن ەلدىڭ قورعانىس سالاسىنا 43 ترلن يەن قاراجات بولىنەدى. بۇل شامامەن، 320 ملرد اقش دوللارى. بۇل جاپونيانىڭ قورعانىس ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتەدى دەگەنى. سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمنىڭ (ءجىو) تەك 1%-ى عانا قورعانىس سالاسىنا بولەنەتىن. مۇنداي ساياسات 1976 جىلدا قابىلدانعان «ۇلتتىق قورعانىس باعدارلاماسى» اتتى قۇجاتتا بەكىتىلدى. بۇل شەكتەۋدىڭ وزىندە جاپونيا قورعانىس سالاسىنا بولىنەتىن قاراجات جاعىنان كوش سوڭىندا ەمەس ەدى. SIPRI رەيتينگىسىندە جاپونيا بولىنەتىن قاراجات بويىنشا الدىڭعى قاتارلى ەل بولىپ سانالادى. مىسالى، 2021 جىلى 46 ملرد اقش دوللارىمەن 9-ورىندا بولسا، 2022 جىلى 10-ورىندى يەلەندى.
ال ەندى جاڭا قورعانىس ستراتەگياسى قابىلدانعان سوڭ 2027 جىلعا قاراي ءجىو-نىڭ 2% قورعانىس سالاسىنا بولىنەدى. سوندا جىلىنا 64 ملرد اقش دوللارى شاماسىندا قاراجات بولىنەدى. مۇنداي ارەكەتكە بارۋعا توكيو ءماجبۇر بولىپ وتىر. سەبەبى، گەوساياسي جاعداي شيەلەنىستى. ەۋروپا قۇرلىعى تاعى دا ساياسي تۇراقسىز. رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى اسكەري-ساياسي شيەلەنىس الەمدەگى جاعدايدى وزگەرتتى. بۇل جاعداي بارلىق سالاعا اسەر ەتىپ وتىر.
ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋدا جاپونيا اقش-قا ارقا سۇيەيدى. جوعارعى دەڭگەيدەگى العاشقى كەزدەسۋ بيىل قاڭتاردا ءوتىپ ەدى. ەندى مىنە، تامىز ايىندا كەلەسى كەزدەسۋ وتپەك. اقش، جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەيا ەلدەرى اراسىنداعى ءۇشجاقتى سامميت بولادى. سوندا گيپەردىبىستىق زىمىرانداردى اۋەدە زالالسىزداندىراتىن اسكەري قورعانىس جۇيەسىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە. باستى ماقسات – رەسەي، جۇڭگو مەن سولتۇستىك كورەيانىڭ زىمىراندارىنان قورعانۋ جۇيەسىن قۇرۋ.
ميليتاريزاسيا الەمدىك تەندەنسيا
بىلتىر الەمدەگى گەوساياسي جاعداي شيەلەنىستى. بەيبىتشىلىكتى زەرتتەيتىن ستوكگولم حالىقارالىق ينستيتۋتىنىڭ (SIPRI) وتكەن جىلعى ساراپتاماسى بويىنشا، الەمدە اسكەري شىعىن كولەمى كۇرت ارتقان. الەم ەلدەرى وتكەن جىلى 2،24 ترلن اقش دوللارىن اسكەري سالاعا جۇمساعان. سالىستىرار بولساق، بۇل الەمدە مىقتى ەكونوميكا سانالاتىن وڭتۇستىك كورەيا ەلىنىڭ جىو-نەن كوپ. وتكەن جىلى بۇل ەلدىڭ ءجىو 1،9 ترلن اقش دوللارى بولعان.
رەيتينگتى ادەتتەگىدەي اقش باستاپ كەلەدى. وتكەن جىلى الپاۋىت مەملەكەت 877 ملرد اقش دوللارىن اسكەري سالاعا جۇمساعان. بۇل ءجىو-نىڭ 3،5% قۇرايدى. ودان كەيىنگى ورىندا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى. بىلتىر اسكەري بيۋدجەتى 292 ملرد اقش دوللارىن قۇراعان. ۇشتىكتى رەسەي اياقتاپ وتىر. سولتۇستىك كورشىمىز 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا اسكەري بيۋدجەتىن ۇلعايتقان. سەبەبى، ول جىلى رەيتينگتە 5-ورىندا ەدى. ەلدىڭ اسكەرگە بولگەن قاراجاتى 86،4 ملرد بولدى.
|
2021 |
2022 |
مەملەكەت |
2022 (ملرد اقش دوللارى) |
2022 ءجىو-نىڭ قانشا % |
2022 بۇكىل الەم بويىنشا ۇلەس (%) |
|
1 |
1 |
اقش |
877 |
3،5 |
39 |
|
2 |
2 |
جۇڭگو |
292 |
1،6 |
13 |
|
5 |
3 |
رەسەي |
86،4 |
4،1 |
3،9 |
|
3 |
4 |
ءۇندىستان |
81،4 |
2،4 |
3،6 |
|
8 |
5 |
ساۋد ارابياسى |
75 |
7،4 |
3،3 |
|
9 |
10 |
جاپونيا |
46 |
1،1 |
2،1 |
جالپى، حالىقارالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ساراپتاماسى بويىنشا ورتالىق جانە باتىس ەۋروپانىڭ اسكەري بيۋدجەتى سۋىق سوعىستاعى دەڭگەيگە جەتكەن. اسىرەسە، اسكەري بيۋدجەت فينليانديا، ليتۆا، شۆەسيا جانە پولشادا وسكەن. مىسالى، فينليانديادا 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا، ءوسىم 36%-دى قۇراعان.
نەگىزى، الەمدە اسكەري بيۋدجەتتىڭ ءوسىمى 2014 جىلدان بەرى بايقالادى. مىسالى، قىتايدىڭ وتكەن جىلعى اسكەري شىعىنى 2013 جىلمەن سالىستىرعاندا، 63%-عا كوپ. ال ەو 30%-عا اسكەري شىعىندى وسىرگەن.
اقش پەن جۇڭگو اراسى شيەلەنىسۋى مۇمكىن
جاپونيانىڭ اسكەري الەۋەتىن ارتتىرۋ ارەكەتتەرىنىڭ باستى سەبەبى، ەۋروپاداعى شيەلەنىس بولسا دا، بۇل اقش پەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسىنا سىزات ءتۇسىرۋى مۇمكىن. بۇل ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىندا دا گەوساياسي جاعداي ناشارلايدى دەگەن ءسوز. سەبەبى، جاپونيا اۋە قورعانىسىن جۇڭگو زىمىراندارىنان قورعانۋ ءۇشىن دە كۇشەيتىپ وتىر.