بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مەملەكەت ءومىرىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ جانە ساقتاۋ، جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ. ال ۇلتتىق بولمىستىڭ ساقتالۋىنا ىقپال ەتەتىن ەلدىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارى – ۇلتتىق مادەنيەت، ادەبيەت، حالىقتىق ءسالت-داستۇر، مەنتاليتەت جانە دۇنيەتانىم. بۇل رەتتە، ءتىل – قارىم-قاتىناس قۇرالى، مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى عانا ەمەس، ۇلتتىڭ مادەني كودىنىڭ جانە پاتريوتتىق تاربيەنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ ءبىرى، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق بولمىستىڭ، بىرەگەيلىكتىڭ نىشانى، تاريحي جادىنىڭ ىرگەتاسى دا.
ءبىز وسى ورايدا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى، وسى سالاداعى ماڭىزدى جايتتار مەن اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار جونىندە اتالعان مەكەمە باسشىسى، بەلگىلى عالىم انار فازىلجانمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا عىلىم سالاسىنا باسا نازار اۋدارىلۋدا، – دەيدى انار فازىلجان. – پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاقستان عىلىم اكادەمياسى قايتا قۇرىلىپ جاتىر. ەندى عالىمداردىڭ جالاقىسى بۇرىنعى دەڭگەيدە قالمايتىنى انىق. ويتكەنى پرەزيدەنتتىڭ عىلىمعا قاتىستى بەرگەن تاپسىرمالارىنىڭ ورىندالىپ جاتقانىن جىل سايىن سەزىپ كەلەمىز. ءبىز سياقتى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى قاراستى ق ر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى جىلىنا بىرنەشە مارتە باعدارلامالىق-نىسانالىق قارجىلاندىرۋ جانە گرانتتىق-زەرتتەۋ جوبالارىنا كونكۋرس جاريالايدى. بۇرىن ول كونكۋرس 3 جىلدا ءبىر رەت جاريالاناتىن دا، سودان وتكەن عالىمداردىڭ عانا 3 جىل بويى جالاقى الۋعا مۇمكىندىگى بولسا، ءقازىر ول ءارتۇرلى نوميناسيالار بويىنشا جىلىنا بىرنەشە مارتە جاريالانادى دا، ەشبىر عالىم جالاقى الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلمايدى. بۇل بىزگە جاقسى كومەك بولدى. مىسالى، ءبىز بيىل عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن ەكى باعدارلامالىق-نىسانالىق قارجىلاندىرۋ جوباسىن ۇتىپ الدىق. ونىڭ ءبىرىنشىسى – «جاڭا قازاقستان كونتەكسىندە تىلدىك سانانى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ ءتىلتانىمدىق قۇرالدارى مەن IT ازىرلەمەلەرى» دەپ اتالادى.
– جوبانى بۇلاي اتاۋدىڭ جانە ونى قولعا الۋدىڭ ماڭىزى نەدە؟
– كەز كەلگەن قوعام ءبىر سارىندا، ءبىر ارنادا ويلاۋ ءۇشىن، يگى ىستەرگە جۇمىلۋ ءۇشىن ول قوعامدا ۇلتتىق سانا بولۋى كەرەك. سول ۇلتتىق سانانىڭ ءوزى بىرنەشە ەلەمەنتتىڭ تۇتاستىعىنان تۇرادى. ۇلتتىق سانا – تىلدىك سانادان، تاريحي سانادان، ەستەتيكالىق، احلاحتىق، قۇقىقتىق، ساياسي سانادان تاعى باسقا دا وسى سياقتى سانا تۇرلەرىنەن جيناقتالعان كۇردەلى جۇيە. وسى ايتىلعانداردىڭ ىشىندەگى، بارلىق سانالاردىڭ ۇستىنەن توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، ولاردى تۇتاس ەتىپ تۇراتىن ۇلتتىق سانانىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى، ول – تىلدىك سانا. ەگەر ءبىزدىڭ تىلدىك سانامىز وزگە ءتىلدىڭ نەگىزىندە قالىپتاسسا نەمەسە ۇلتتىق سانامىزدىڭ مەن ايتقان ەلەمەنتتەرى، مىسالى، قوعامدىق سانا، عىلىمي سانا، ءدىني سانا وزگە مادەنيەتتىڭ، وزگە ءتىلدىڭ قۇرالدارى ارقىلى قالىپتاسسا، وندا ونىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلەدى. ال ۇلتتىق سانانىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلسە ول مەملەكەتتىك بىرەگەيلىكتىڭ السىرەۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى، مەملەكەت حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ ءبىر ىسكە جۇمىلۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان ءبىز وسىنداي تاقىرىپ ۇسىنىپ وتىرمىز. ياعني ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىلى – قازاق ءتىلى، ول – ءبىزدىڭ جالپى مەملەكەتتىك بىرەگەيلىكتىڭ نەگىزگى فاكتورى. سوندىقتان جاڭا قازاقستان كونتەكسىندە تىلدىك سانانى جاڭعىرتۋ قۇرالدارىن ازىرلەپ جاتىرمىز.
– ول قانداي قۇرالدار؟
– مىسالى، «قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسى» دەگەن ۇلكەن مەگا-جوبا وسى زەرتتەۋ اياسىندا جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. ول ءبىزدىڭ بۇرىنعى زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ دە نىسانى بولعان. قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسى، جالپى، الەمدىك كورپۋستار سياقتى ۇنەمى تولىعىپ، جەتىلىپ، بازاسى كەڭەيىپ وتىراتىن ماتىندەردىڭ اقىلدى سيفرلىق كەڭىستىگى. ءقازىر وندا قازاق ءتىلىنىڭ بارلىق ستيلدەرى مەن جانرى بويىنشا جيناقتالعان 40 ميلليوننان استام ءسوز قولدانىستان تۇراتىن ماتىندەردىڭ اقىلدى بازاسى بار. ونىڭ سايتىنا كىرگەن تۇتىنۋشى كەز كەلگەن ءسوزدى ىزدەسە سول ءسوز قولدانىلعان بارلىق كونتەكستەر سامساپ الدىنا شىعادى. ول كونتەكستەر كىمدىكى ەكەنى تۋرالى اقپارات مەتابەلگىلەنىمدە بەلگىلەنەدى. ياعني ءماتىننىڭ اتى، اۆتورى، قاي كىتاپتا، قاي جىلى جاريالانعانى، قاي جانر، قاي ستيل ەكەنى تۇگەل كورسەتىلىپ تۇرادى. سوندا ءسىز كەز كەلگەن قازاق ءسوزىنىڭ قولدانىس كەڭىستىگىن، اياسىن جانە سول ءسوزدىڭ ءوزىڭىز ىزدەگەن كەزدە شىققان بارلىق كونتەكستەگى گرامماتيكالىق، فونەتيكالىق تۇرلەنىمىنەن حابار الاسىز. بۇل – ءتىل ۇيرەنۋشىلەر ءۇشىن دە تاپتىرمايتىن قۇرال. ال ءتىلتانۋشىلار ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسى بيولوگتاردىڭ ميكروسكوپى سياقتى قىزمەت اتقارادى. ءبىز تىلدەگى فاكتىلەردى بۇرىن كوز مايىمىزدى تاۋىسىپ، بارلىق جازبا ماتىندەردەن جينايتىنبىز. ال اۋىزشا كورىنىستەرىن ەكسپەديسياعا شىعىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ديكتوفونعا جازىپ الاتىنبىز. ءقازىر كورپۋستىڭ بازاسىنا كىرە سالىپ، كەز كەلگەن ءسوزدىڭ الۋان ءتۇرلى قولدانىسىنان اپ-ساتتە اقپارات الا الامىز. ياعني ول كورپۋس ءتىلتانۋشى ءۇشىن ميكروسكوپ قىزمەتىن اتقارادى. ال ءتىل ۇيرەنۋشى، ءتىلدى تۇتىنۋشى نەمەسە سول تىلدە ءونىم جاساۋشى مامان ءۇشىن ول – تاپتىرمايتىن اقپاراتتىق قۇرال. مىسالى، بيولوگ كورپۋستىڭ بازاسىنان بيولوگياعا قاتىستى ءوزىن قىزىقتىرعان كەز كەلگەن تەرميندى، ءسوزدى، قولدانىستى ىزدەپ تابادى. ونىڭ سەمانتيكاسىن، تۇرلەنىمىن، ستاتيستيكاسىن جانە ول ءسوزدىڭ ءار جىلدارداعى قولدانىس ەرەكشەلىگىن دە كورە الادى. ويتكەنى ءسوز دە ادام سياقتى ءارتۇرلى تاعدىرلى كەزەڭدەردەن وتەدى. ءبىر كەزەڭدە تىلدە بەلسەندى بولادى، كەلەسى كەزەڭدە بەلسەندىلىگىنەن ايىرىلىپ قالادى، تاعى بىردە ءتىپتى ۇمىتىلىپ، قولدانىستان شىعىپ قالادى نەمەسە جاڭعىرىپ، قايتا قولدانىلادى، ءبىر كەزەڭدە ءوزىنىڭ باستاپقى ماعىناسىنان باسقا ماعىنادا قولدانىلادى. قولىڭىزدا كورپۋس بولسا، ۇيالى تەلەفونىڭىزداعى سايتتا بۇكىل قازاق ءتىلىنىڭ ماتريساسى جۇرەدى.
– ول قانشا ۋاقىتتا ازىرلەندى؟
– بۇل كورپۋس بىزدە 1996 جىلدان باستاپ دايىندالا باستادى. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن پروفەسسور اسقار قۇدايبەرگەن ۇلى جۇبانوۆ ءوزىنىڭ «قازاق ءتىلىن اۆتوماتتاندىرۋدىڭ فورمالدى-تىلدىك مودەلدەرى» دەگەن دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىندا وسى كورپۋستىڭ لينگۆيستيكالىق نەگىزدەرى تۋرالى العاش رەت ايتىپ، زەرتتەپ كەتكەن. ءبىراق كورپۋس جاساۋ ىسىمەن ول كىسى كەيىننەن 2000 جىلداردان باستاپ جۇيەلى اينالىستى. بىرنەشە گرانتتىق جوبالار ۇتىپ الدى. ءسويتىپ كورپۋستىڭ بازاسى ول كىسىنىڭ كەزىندە شامامەن 3-4 ميلليوندىق ماتىننەن تۇردى. كەيىننەن ول كىسىنىڭ يدەياسىن تۇسىنگەن ينستيتۋت عالىمدارى، سونىڭ ىشىندە پروفەسسور ايمان جاڭابەكوۆا بار، ونى جەتىلدىردى. ەندى 2020 جىلدان باستاپ، وسى ينستيتۋتقا كەلگەلى مەن وسى جوبانىڭ ءارتۇرلى ىشكورپۋستارىن ازىرلەۋدى قولعا الۋدى ۇجىمعا ۇسىندىم. ۇجىمىمىز قولداپ، ءقازىر سونى جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز.
ماقساتىمىز وتە اۋقىمدى. ءبىز كورپۋستىڭ بازاسىن 1 ملرد ءسوز قولدانىسى دەڭگەيىنە جەتكىزسەك دەيمىز. وندا جاڭاعى مەن ايتقان لينگۆيستيكالىق بەلگىلەنىم سانىن ارتتىرعىمىز كەلەدى. مىسالى، ءتىلدى تۇتىنۋشىنىڭ سۇرانىسى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ول تەك قانا ءسوزدىڭ ءارتۇرلى كونتەكستەگى گرامماتيكالىق قۇرىلىمىن عانا ەمەس، ەتيمولوگياسىن بىلگىسى نەمەسە باسقا اۋدارماسىن كورگىسى كەلۋى، باسقا دا ءتۇرلى اقپاراتتى العىسى كەلۋى مۇمكىن. مىسالى، ءقازىر پوەتيكالىق، تەرمينولوگيالىق، ونوماستيكالىق ىشكورپۋستاردى جاساپ جاتىرمىز.
– ءارتۇرلى ىشكورپۋستار جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى نەدەن تۋىندادى؟
– ءبىر عانا مىسال كەلتىرىپ كەتەيىن. مىسالى، ونوماستيكالىق ىشكورپۋس نە ءۇشىن كەرەك؟ ءبىز ءقازىر ەلىمىزدىڭ جەر-سۋ، كىسى ەسىمدەرى سياقتى باسقا دا تولىپ جاتقان نىساندار اتاۋلارىنىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ول ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدى، دۇنيەتانىمىمىزدى بىلدىرەدى. ونى تانىپ-بىلگەن سايىن پاتريوتتىق سەزىمىڭ، جەرىڭە، وتانىڭا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭ ارتادى. سەبەبى پسيحولوگيادا ادام ءوزى تانىمايتىن، بىلمەيتىن نارسەسىن سۇيمەيدى، ونى ەشقاشان قورعامايدى. سوندىقتان قازاقستان ازاماتى ءوز وتانىن قورعاسىن، ءوزىنىڭ جەرىن ءسۇيسىن دەسەك، ءبىز قازاقتىڭ سول جەر-سۋ اتتارىنىڭ استارىندا ساقتالعان دۇنيەتانىمى، مادەنيەتى تۋرالى بىلىمدەرىن كورسەتۋىمىز كەرەك.
ونوماستيكالىق ىشكورپۋستى جاساعاننان كەيىن ءبىزدىڭ ارمانىمىز – قازاقتىڭ ەڭ تانىمال اتاۋلارىنىڭ ەتيمولوگياسى، شىعۋ توركىنى، تاريحى تۋرالى مالىمەتتەر ۇسىنۋ، ەگەر ول قانداي دا ءبىر تاريحي وقيعاعا بايلانىستى بولسا سول وقيعا تۋرالى ناقتى دەرەكتەردى تۇگەل كورسەتۋ. مىسالى، ەگەر ءسىز قازىرگى كەزدەگى ونوماستيكالىق كورپۋستىڭ باستاپقى ۇلگىسىن پايدالانىپ، «مارقاكول» دەپ تەرسەڭىز، «بۇل ەكى ءسوزدىڭ ءتۇبىرىنىڭ قوسىندىسىنان جاسالعان، بىرگە جازىلادى، بولەك جازىلاتىن فورماسى قاتە بولىپ سانالادى. مارقاكول شىعىس قازاقستانداعى، تەڭىز دەڭگەيىنەن وسىنشا مەتردە ورنالاسقان كول» دەپ ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى تۋرالى دا اقپارات بەرەدى. «كونە تۇركى تىلىندە «مارقا» دەگەن «ۇلكەن» دەگەن ماعىنا بەرگەن، ياعني بۇل «ۇلكەن كول» دەگەندى بىلدىرەدى» دەپ ەتيمولوگياسىن دا كورسەتەدى. مىنە، وسىنداي اقپاراتتاردى بىلگەن ادام قالايشا ءوزىنىڭ جەرىن جاقسى كورمەيدى، قالايشا قورعامايدى؟
وسىنداي جۇمىستاردىڭ بارلىعى بىلاي قاراعاندا قاراپايىم عانا تىلدىك فاكتورلار سياقتى كورىنەدى. ال ونىڭ استارىندا ۇلكەن، اۋقىمدى، مەملەكەتتىك، ستراتەگيالىق ماڭىزدى مىندەتتەر ورىندالىپ جاتىر.
– ينستيتۋت عالىمدارى باسقا قانداي جوبالارمەن اينالىسۋدا؟
– ءبىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراسىن ءتىلتانىمدىق رەفلەكسيا تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى قولعا الدىق. رەفلەكسيا – تانىمدىق اناليز. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراسى تۋرالى ءبىز كوبىنەسە ەموسيونالدىق تۇرعىدا سويلەۋدى جاقسى كورەمىز. ال ونى ناقتى عىلىمدارمەن بايلانىستىرىپ زەرتتەسە، تاڭقالارلىق اقيقاتتار اشىلادى. سوندىقتان احمەتتانۋ ءبولىمى ءقازىر قىزۋ جۇمىس ۇستىندە.
سوسيولينگۆيستيكا ءبولىمىن اشتىق، ول «الەۋمەتتىك ءتىلتانىم» دەپ اتالادى. سەبەبى بىزدەگى زەرتتەۋشى بولىمدەردىڭ كوبى ءتىلدىڭ قۇرىلىمدىق بولىمدەرىنە ارنالعان. مىسالى، فونەتيكا، لەكسيكولوگيا، گرامماتيكا سياقتى بولىمدەر. ارينە، ولار كلاسسيكالىق فيلولوگيالىق ىزدەنىستەردەن تۇرادى. ءبىراق قازىرگى كەزدە ءتىل مەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەۋ اسا وزەكتى بولىپ تۇر. سەبەبى ءتىل – قوعامدىق قۇبىلىس. قوعامنىڭ تۇتاستىرۋشى قۇرالى بولعاندىقتان، ءتىل – ساياساتتىڭ دا قۇرالى. وسى تۇرعىدان تىلدىك پروبلەمالاردى قاراۋىمىز اسا قاجەت ەكەن. مىسالى، ءبىر قىزىق ايتايىن: كەڭەستىك كەزەڭدە سوسيولينگۆيستيكا بويىنشا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردە ادەتتە قازاقستاندىق عالىمدار رەسەيلىك عالىمداردىڭ ستاتيستيكالىق دەرەكتەرىنە كوپ سۇيەنەتىن. ال سول قازاقستان بويىنشا ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيىنە، تاعى باسقا ماسەلەلەرگە قاتىستى دەرەكتەردى كەلتىرگەن رەسەي عالىمدارى قازاقستاندا تۇرماعان، مۇنداعى جاعدايدى بىلمەيدى. دەمەك ولاردىڭ دەرەكتەرى قانشالىقتى وبەكتيۆتى ەكەنىن دە ءبىز سول كەزدە باعالاي المادىق، ءبىراق ۇنەمى سوعان سۇيەندىك. وسىنى ويلانا كەلە، ءبىز «نەگە ءوزىمىزدىڭ سوسيولينگۆيست عالىمدارىمىزدى تاربيەلەمەيمىز؟» دەپ سوسيولينگۆيستيكا ءبولىمىن اشتىق.
قازىرگى كەزدە ءبولىمنىڭ اينالىسىپ جاتقان پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى – ءتىل مەن ەكونوميكانىڭ بايلانىسى.
– ال ءتىلدى ەكونوميكامەن بايلانىستىرۋدا قانداي ءمان-ماعىنا بار؟
– ءبىز ادەتتە ءتىلدىڭ ەكونوميكاعا قاتىستىلىعى تۋرالى مۇلدە ويلانبايدى ەكەنبىز. نارىق بيلەگەن زاماندا ءتىلدىڭ ەكونوميكانى دامىتۋعا اسەر ەتەتىن، مىقتى ديۆيدەنت اكەلەتىن قۇرال ەكەنىن ەسكەرمەپپىز. ەگەر ەكونوميكا ۇلتتىق تىلدە دامىسا، وندا ول ۇلتتىق ءتىلدىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق، تەرمينولوگيالىق، لەكسيكولوگيالىق جۇيەسىن جاڭا ءبىر ۇلكەن دەڭگەيگە كوتەرىپ تاستايدى ەكەن. ياعني ەكونوميكا مەن ءتىلدىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار ەكەن. ءبىز وسىنى زەرتتەپ جاتىرمىز.
ودان كەيىن بۇل جەردەگى تاعى ءبىر قىزىق ماسەلە، مىسالى، قانداي دا ءبىر تىلدىك قاۋىمداستىقتىڭ ىشىندە ونىڭ وكىلدەرىنىڭ كاپيتالى، ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى ءارتۇرلى. عالىمدار ەندى بۇعان ءتىل فاكتورى اسەر ەتە مە، اسەر ەتپەي مە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن. سويتسە اسەر ەتەدى ەكەن.
– قالايشا؟
– مىسالى، ورىس عالىمى ستانيسلاۆ بەلەسكيي «امەريكادا اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن مامانداردىڭ كاپيتالى كوپ بولسا كەرەك» دەگەن گيپوتەزانى زەرتەگەن. سويتسە، ونىڭ بولجامى دۇرىس بولماي شىققان. اقش-تا يسپان ءتىلىن بىلەتىن ادامنىڭ قالتاسى اعىلشىن ءتىلىن عانا بىلەتىن ادامنان الدەقايدا قالىڭ ەكەن. نەگە؟ ويتكەنى ول جەردە ءيسپانتىلدى ميگرانتتار وتە كوپ. ولارعا سول وزدەرىنىڭ تىلىندە قىزمەت كورسەتكەن ادامنىڭ تاۋارى نەمەسە قىزمەتى باسقالارعا قاراعاندا ءوتىمدى بولىپ تۇرادى ەكەن. وسىنداي پروبلەمالاردى العا قويىپ، ءبىز ءقازىر قازاق ءتىلىن لينگۆوەكونوميكالىق اسپەكتىدە سوسيولينگۆيستيكا بولىمىندە زەرتتەپ جاتىرمىز.
ەندى تاعى ءبىر ءبولىمدى اشۋ جوسپارلانىپ وتىر. ول – پسيحولينگۆيستيكا ءبولىمى. بۇگىندە ادام بالاسى رەالدى كەڭىستىكتە عانا ەمەس، سوعان پاراللەل يررەالدى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرۋگە كوشتى. ياعني تەك قانا رەالدى كەڭىستىكتە ءومىر سۇرگەندەگى ءتىل مەن قازىرگى ادام ەكى كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزدەگى ءتىلدىڭ ايىرماشىلىعى كوپ. رەالدى كەڭىستىكتە عانا ءومىر سۇرگەن ادامزاتتىڭ ءتىلى اتقارعان قىزمەتتەردى قازىرگى ءتىل اتقارا المايدى، باسقاشا، جاڭا قىزمەتتەر اتقارادى. تىلدە باسقاشا پروسەستەر، تەڭدەنسيالار پايدا بولا باستادى. نەگە؟ ويتكەنى ءبىز ءبارىمىز ەكى كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز. ءقازىر مىسالى، اقيقات دۇنيەدە ءسىز بارسىز جانە ۆيرتۋالدى كەڭىستىكتە ءسىزدىڭ اكاۋنتىڭىز، ەلەكتروندى پوچتاڭىز، الەۋمەتتىك چاتتاردا ۆيرتۋالدى تۇلعاڭىز بار. سوسىن مىناۋ ينتەرنەت، ديدجيتال، ۇيالى تەلەفون، سيفرلىق زاماندا بالالاردىڭ ءتىلى دە ءبىرتۇرلى بولىپ بارا جاتىر. كوپ جاعدايدا باياۋ شىعادى، جارتىكەش تىلدىلىك كوبەيىپ بارادى، اسىرەسە جاس بالالاردىڭ قاي تىلدە سويلەپ تۇرعانىن بىلمەيسىڭ. سوسىن ءتىلدىڭ كوركەمدەۋشى قۇرالدارى كومەسكىلەنۋدە. كونەدەن بارىمىزگە بەلگىلى ايقىن فرازەولوگيزمدەر، بەينەلى ورالىمدار، تۇراقتى تىركەستەر، ماقال-ماتەلدەر قازىرگى كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تىلىمىزدە از قولدانىلادى. وسىنىڭ بارلىعىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءبىز ءتىلدى پسيحولينگۆيستيكا تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىك.
قازىرگى تاڭدا السگەيمەر، دەمەنسيا سياقتى اۋرۋلار دا كوبەيىپ بارادى. ول دا سيفرلاندىرۋمەن، جاھاندانۋمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وسى اۋرۋعا شالدىعۋ ءقاۋپى جوعارى تىلدىك تۇلعالاردى انىقتاۋدىڭ جولدارى بار جانە ولار تىلمەن بايلانىستى. السگەيمەردىڭ دە، دەمەنسيانىڭ دا العاشقى كورىنىستەرى ادامنىڭ تىلىنەن بايقالادى ەكەن. الەمدە ونى انىقتاعان كوپ عالىمدار بار. ءبىراق ءبىز وتاندىق ءبىر عالىمىمىزبەن ارىپتەستىكتە گرانتتىق جوبا ۇسىنعالى جاتىرمىز. سول جوبا وتسە وندا ءبىز سونىڭ بازاسىندا پسيحولينگۆيستيكا ءبولىمىن اشامىز. بۇعان دەيىن ءبىز حالىقارالىق پسيحولينگۆيستيكا سەكسياسىن اشىپ، ول سەكسيانىڭ قاتارىنا رەسەيلىك، ەۋروپالىق عالىمداردى قوسىپ، ۇلكەن سەمينار، جيىندار وتكىزدىك. مىسالى، رەسەيلىك عالىمداردىڭ ىشىندە ەڭ بەلگىلىسى – تاتيانا ۆلاديميروۆنا چەرنيگوۆسكايا دەگەن عالىم، كورنەكتى نەيرولينگۆيست، نەيرولوگ، ميدىڭ جۇمىسىن زەرتتەپ جۇرگەن ايگىلى عالىم. ال ەۋروپالىق عالىمداردىڭ ىشىندە اتاقتى پسيحولينگۆيست حريستو كۋچۋكوۆ بار. جاقىن ارادا حريستو كۋچۋكوۆ ءبىزدىڭ ينستيتۋتىمىزعا كەلىپ، پسيحولينگۆيستيكا بويىنشا ءبىلىمىزدى جەتىلدىرەدى، ءوزىنىڭ ەركىمەن، قىزىعۋشىلىعىمەن كەلە جاتىر. ءقازىر ول – ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ وسى پسيحولينگۆيستيكا بويىنشا حالىقارالىق كەڭەسشىسى.
جۇمىستىڭ ءتۇر-تۇرى ءجۇرىپ جاتىر. ونداعى ءبىزدىڭ كوزدەگەنىمىز – جۇرتتىڭ، ەڭ ءبىرىنشى، عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ سۇراۋىن وتەۋ، سولار ارقىلى قازاقتىڭ ءتىل ءبىلىمىن الەمدىك ءتىل ءبىلىمى دامىپ جاتقان دەڭگەيگە جەتكىزۋ، بۇرىننان جوعارى دەڭگەيدە كەلە جاتقان سالالاردى سول مەجەدەن تومەندەتپەۋ. نەگىزگى ماقساتىمىز – وسى.
– ينستيتۋتتىڭ قوعاممەن بايلانىسى، جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان شارالاردىڭ ناقتى تاجىريبەدە قولدانىلۋى قالاي؟
– قوعاممەن بايلانىستى نىعايتۋ ءۇشىن ءبىز ينستيتۋتىمىزدا بىرنەشە ءتىلتانىمدىق الاڭدار اشتىق. ءتىلتانىمدىق الاڭدار دەگەنىمىز – عالىمدار جانە سول عالىمداردىڭ زەرتتەۋىن پايدالاناتىن قاۋىمداستىق بىرگە وتىرىپ ماسەلەلەردى تالقىلايتىن، ناسيحاتتايتىن ورتا. مىسالى، ءبىز 2000 جىلدان بەرى «ءتىلتانىمدىق مەكتەپتەر» الاڭى بار. ولار ءارتۇرلى فورماتتا، ياعني دارىستەر سيكلى، سەمينار، كونفەرەنسيا، قوعامدىق ءدارىس، كوشپەلى سەمينار، دوڭگەلەك ۇستەل بولۋى مۇمكىن. شارالارىمىزدىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك جەلىدەگى فەيسبۋك پاراقشامىزدا، ينستاگرامم ارنامىزدا تۇر، تيك-توك اشىپ قويدىق، تەلەگرامم ارنامىزعا جازىلۋشىلار سانى ءبىراز بار. سول سياقتى، ءبىز ونى ينستيتۋتتىڭ ءوزىنىڭ سايتىندا دا ناسيحاتتايمىز جانە بىزدە YouTube ارنامىزدا بۇكىل جيىنداردىڭ ۆيدەولارى قويىلعان، كىرىپ، تىڭداپ، كورۋگە بولادى. ءتىلتانىمدىق مەكتەپتەردە ءبىز ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىرعان وتاندىق عالىمداردىڭ مۇراسىن ناسيحاتتايمىز. «احمەت وقۋلارى» دەگەن الاڭدا احمەتتانۋ بويىنشا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن، احمەتتانۋعا قاتىستى باسقا دا ماسەلەلەردى تالقىلايمىز. «ءتىل جانە قوعام»، «ءتىل جانە سانا»، «ءتىل جانە مادەنيەت»، «اسقار جۇبانوۆ وقۋلارى» دەگەن الاڭدارىمىز دا بار.
– احمەتتانۋدىڭ ناقتى عىلىمدارمەن بايلانىستا زەرتتەلىپ جاتقانىن ايتىڭىز. وسى ورايدا قانداي تىڭ دەرەكتەرگە، ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى؟
– مىسالى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ماتىندەرى، ول كىسىنىڭ سول زاماندا جازعان «ءتىل قۇرالى» وقۋلىعى، ءالىپبيى قازاق قاۋىمىنا نەگە بىردەن تۇسىنىكتى بولدى؟ ول كىسى قالايشا ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن، ءوزى جازعان وقۋ قۇرالدارى ارقىلى قازاقتىڭ ساۋاتتانعانىن كوزى تىرىسىندە كورىپ كەتكەن باقىتتى عالىم بولدى؟ سونىڭ سىرى نەدە دەگەندە ە.پوليۆانوۆ دەگەن اتاقتى شىعىستانۋشى عالىم: «ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ءالىپبيى ماتەماتيكالىق فورمۋلا نەگىزىندە جاسالعان. ءبىز ونى ءالى زەرتتەۋىمىز كەرەك» دەيدى. ەندى ءقازىر قاراپ وتىرساق ول كىسىنىڭ ماتىندەرىندە ارتىق قولدانىلعان ءبىر ءسوز جوق، ماعىناسىز تۇرعان، قىزمەتى جوق ءبىر قۇرىلىم كەزدەسپەيدى. ش.جالماحانوۆ دەگەن عالىم بار، سول كىسى بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تەرميندەرىن ساناپ شىعادى. سيتسە، ول كىسى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە 300-دەن استام تەرمين جاساعان ەكەن، سونىڭ 118ء-ى قازىرگى قازاق تىلىندە بەلسەندى قولدانىستا. ال ورىستىڭ اتاقتى اكادەميگى ۆ.ۆينوگرادوۆ: «ەگەر عالىم ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە 3 تەرميننىڭ اتاۋىن بەرىپ، ونى بەلسەندى قولدانىسقا ەنگىزسە، ول – ۇلى عالىم» دەپ ايتقان. وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەۋىمىز كەرەك. بۇل – ادامنىڭ تانىمىمەن بايلانىستى نارسە. احمەت بايتۇرسىن ۇلى تەرمين جاساعاندا قازاق ۇلتى تانىمىنىڭ ەڭ كىشى بىرلىكتەرىنە، ولاردى كوگنيتالوگيادا «كونسەپت» دەيدى، سولارعا سۇيەنىپ جاساعان. سوندىقتان دا ول تەرميندەر ومىرشەڭ. بۇل – ءبىز انىقتاعان العاشقى ناتيجە. ودان دا زور ناتيجەلەر انىقتالاتىنىنا سەنىمدىمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! جۇمىستارىڭىز جەمىستى بولسىن!
تەگي: احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءتىل ءبىلىمى، عىلىم