ءتۇبى تۇركى قازاقستان مەن ماجارستان اراسىندا سوڭعى جىلدارى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىس ارتىپ كەلەدى. ق ر پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى — سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇرات نۇرتىلەۋ ەلىمىزدە ماجار ءتىلى وقىتىلاتىنىن حابارلادى. ەكى ەل اراسىنداعى تىعىز بايلانىستىڭ ورناۋى ەكى تاراپقا دا بەرەرى مول ەكەنى ءسوزسىز. وسى جانە وزگە تاقىرىپتاردا الماتىعا جۇمىس بابىمەن كەلگەن ماجارستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى زولتان بۋزاديمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. كوشباسشى بولۋ، دۇرىس مەنەدجمەنت قۇرۋ ماسەلەلەرىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىم الماتى جانە تۇركى الەمى تۋرالى ويىمەن ءبولىستى.
- زولتان مىرزا، الماتى مەن قازاقستانعا العاش رەت قاشان كەلدىڭىز؟ وسى جولعى ساپارىڭىزدىڭ باستى ماقساتى قانداي؟
– مەنىڭ ەسىمىمدى قازاق تىلىنە اۋدارساق – سۇلتان دەگەن ماعىنانى بەرەدى. مەن وزىمە قازاقشا ەسىم تاڭدادىم، سەبەبى كەي ءدامحانالاردا ءوز اتىمدى ايتىپ جاتۋ قيىندىق تۋدىرادى. سوندىقتان كوبىنە حانسۇلتانبەك دەپ تانىسامىن.
وسىدان 11 جىل بۇرىن العاش رەت الماتىعا حالىقارالىق كونفەرەنسياعا كەلگەنمىن. سوندا بۇل ەلدىڭ قاتتى باي بولماسا دا، وتە قوناقجاي ءارى اشىق مەملەكەت ەكەنىن بايقادىم. سول كەزدە ءوز كۇشىمدى قازاق حالقىن تانىپ-بىلۋگە جانە وسىندا بيزنەس قاۋىمداستىقتى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى، ۋنيۆەرسيتەتتەردى وقىتۋعا جۇمسايمىن دەپ شەشتىم. ءبىز ماجار ەلىنىڭ حالقى ءوز تاريحىمىزدى، وتكەنىمىزدى جاقسى تانيمىز. سىزدەرمەن تاريحي بايلانىسىمىزدى بىلەمىز. ءبىراق قازىرگى مەنىڭ قازاقستانعا قىزىعۋشىلىعىم وتكەندە ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ مۇمكىندىكتەرىندە. سوندىقتان وسى جولى دا الماتىداعى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ۇيىمدارعا كوشباسشىلىق جايىندا ءتالىم بەرۋگە كەلدىم، بۇل قازاقستانعا ءۇشىنشى ساپارىم. دەگەنمەن، ايتا كەتەيىن، الماتى مەن استانا سەكىلدى مەگاپوليستەردەن بولەك كوكشەتاۋ، وسكەمەن، تۇركىستان قالالارىندا، ءتىپتى مايقۇدىقتا بولدىم.
– ەلىمىزدە ءسىزدى نە تاڭقالدىردى؟ قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنان ءدام تاتىپ كوردىڭىز بە؟
– ماجارستاندا ءوزىمىزدى جىلقىعا جاقىن ەل دەپ سانايمىز، سەبەبى بىزدە دە كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتى ساقتالعان. مىسالى، ءبىزدىڭ پاسپورتىمىزدىڭ ءار بەتىندە 5 جىلقى بەينەلەنگەن. ەلگە بارعاناندا مەن: «قازاقستانعا ات ءۇشىن بارامىن. سەبەبى ول بارلىق جەردە، ءتىپتى پاتەر ىشىندە بار» دەپ ايتامىن. «پاتەردىڭ ىشىندە دە بولا ما دەپ سۇراعاندارعا» – «ءيا، پاتەردىڭ ىشىندەگى توڭازىتقىشتا بار جانە مەن ونى جەي الامىن» دەپ ازىلدەيمىن. ماعان جىلقىنىڭ ەتى ۇنايدى، مۇمكىندىك بولسا ونى وزىممەن بىرگە الىپ كەتەمىن. ءبىراق شىنىن ايتقاندا، قوناقتارعا قويدىڭ باسىن تارتۋ ماعان ءتىپتى ەرەكشە كورىنەدى. مەن ءمۇعالىم بولعاندىقتان كوپ سويلەيمىن، سوندىقتان با ماعان ءجيى قويدىڭ قۇلاعىن بەرەدى، ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم ءتىلدى بەرگەن ەمەس (كۇلىمدەدى – رەد.). سونداي-اق، ماعان قۇرت پەن قىمىز ۇنايدى. ءقازىر شىعىپ جاتقان بوتەلكەدەگى قىمىزداردى ماقتاي المايمىن. مەن تابيعي قىمىزدى ىشكەندى جاقسى كورەمىن. وسى جولى ساپارىمدا الماتىدا قىمىزحاناعا تاپ بولدىم. سوندا بايقاسام، وندا جاستار دەنساۋلىققا پايداسى جوق دۇنيەلەردى ىشىپ-جەيدى ەكەن. سەبەبى قىمىزحانادا قىمىزدان باسقا اسا تاعام جوق. الماتىعا كەلگەن سايىن ءوزىم ءۇشىن جاڭا دۇنيەلەردى، قالانىڭ جاڭا قىرىن تاۋىپ الامىن. مەنى وسى جولى تاڭقالدىرعان قىمىزحانا بولدى.
– قازاقستان مەن ماجارستان اراسىنداعى تاريحي-مادەني بايلانىس تۋرالى نە ويلايسىز؟ بۇگىنگى كۇنى ەكى ەلدى نە بايلانىستىرادى؟
– كوپ عاسىرلار بۇرىن مەنىڭ اتا-بابالارىم قازىرگى اۋماعىنا شىعىستان كەلدى. ءبىرىنشىسى ەدىل پاتشانىڭ تۇسىندا بولدى. ودان كەيىن ماديالار كوشى ءجۇردى. سول ماديالاردان مەنىڭ ەلىمنىڭ اتى قالىپتاستى، ياعني ماجارستان. كەي قازاقتار ەلىمىزدى «ۆەنگريا» دەپ جاتادى، ءبىراق بۇل ورىسشا. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدى ماجارستان دەپ اتاۋعا شاقىرامىن. ءقازىر الەم ەلدەرىندە بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋداعى باستى ماقساتى پايدا تابۋ. ءبىراق ماجارستان مەن قازاقستان اراسىنداعى بايلانىس مۇنداي ەمەس. سەبەبى ءوزارا تاريحي ءارى مادەني بايلانىستى بىلەمىز. سونىمەن قاتار قازىرگى ۋاقىتتاعى ەكى ەلدىڭ ۇقساستىقتارىنا كەلسەك، ماجارستان ءبىر كەزدەرى كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىندا بولدى. ال ءقازىر مەملەكەتىمىز ەۋروپا مەن اقش-تىڭ ىقپالىنان شىعىپ، ءوز جولىن تابۋعا تىرىسىپ جاتىر. قازاقستان دا وسىعان ۇقساس جاعدايدا، سىزدەر رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدىڭىزدار. ال ءقازىر ەكى ىقپالدى كورشىلەرىڭىز – رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىندا ءوز جولدارىڭىزدى ايقىنداۋ ۇستىندەسىزدەر. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىز جاڭا جولعا ءتۇسۋى كەرەك. اتاپ ايتقاندا، تۇركى الەمىمەن بايلانىسىمىزدى ارتتىرعان ءجون. بۇل تاۋەلسىز ءارى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالۋدىڭ جولى. ال قاراپايىم حالىق ىشىندەگى قۇندىلىقتاردى ايتساق، مۇندا دا ۇقساستىقتارىمىز بار. سىزدەردە سەكىلدى بىزدە دە وتباسى قۇندىلىقتارى جاقسى ساقتالعان، ياعني جاسى ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىلەرگە كومەكتەسۋ، ۇلكەن وتباسىنىڭ بولۋى. مەن گەرمانيادا كوپ جىل ءومىر ءسۇردىم، وندا بالالار اتا-اناسىن «اكە»، «انا» دەپ ايتپايدى، ەسىمىمەن شاقىرادى. ال ماجارستاندا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس وتە ماڭىزدى. ءبىراق بۇل قازاقستاندا دا، بىزدە دە وزگەرىپ كەلەدى. ءقازىر جاستار باسقا قۇندىلىقتارعا قىزىعىپ، شەتەلگە ەلىكتەيدى. سوندىقتان مادەني وزگەرىستەردىڭ ءوزى بىزدە ۇقساس دەپ ويلايمىن.
– ءسىز كوپ جىلدار بويى كوشباسشىلىق جايلى زەرتتەپ، ءدارىس ءوتىپ كەلەسىز؟ ءسىز ءۇشىن كوشباسشى دەگەن كىم؟
– ءارتۇرلى كومپانيالارعا بارىپ «مەن كوشباسشىلىقتان ساباق بەرەمىن» دەسەم، كوبىسى ونىڭ قاجەت ەمەس ەكەنىن ايتادى. مەنىڭشە، ادامدار عىلىمنىڭ بۇل باعىتىن دۇرىس تۇسىنبەيدى. قازاقستاندا دا ادامدار كوشباسشى بولۋدى اكىمدىك نە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شىڭىنداعى جوعارى لاۋازىمعا وتىرۋ دەپ تۇسىنەدى. ءبىراق كوشباسشىلىقتىڭ زاماناۋي تۇسىنىگى – ءبىر تۇلعانىڭ كوپتەگەن جاۋاپتى جۇمىستى بىرىكتىرە الۋ، ونىڭ ىشىندە: كاسىپ، ۇجىم بىرلىگى، ىشكى باقىت، كاسىبيلىك جانە ت.ب. مەن بۇل تاقىرىپتى ءبىراز ۋاقىت بويى زەرتتەپ ءجۇرمىن جانە الداعى ۋاقىتتا تۇركى مەملەكەتتەرىندەگى كوشباسشىلىق قاسيەتتەردى سالىستىرعان زەرتتەۋىمدى جاريالايمىن. ال ازىرگە كىتابىمنىڭ «قازاقستانداعى مەنەدجمەنت ءستيلى» تۋرالى ءبولىمى جەكە جارىققا شىقتى. ونى قازاقستاندىق تالىمگەرىممەن بىرگە اعىلشىن تىلىندە دايىندادىق.
– قازاقستانداعى كوشباسشىلىق تۋرالى وي وربىتسەك. قانداي ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بار؟
– قازاقستان كومپانيالارىندا نە وزگە مەكەمەلەرىندە جۇمىس تىم ورتالىقتاندىرىلعان. ياعني، شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن باستىقتىڭ جاۋابىن مىندەتتى تۇردە كۇتۋ كەرەك. ارينە، كىشكەنە وزگەشەلىكتەر بولادى، ءبىراق جالپى سيپاتى وسىنداي. ال مىقتى تۇسىنا كەلسەك، قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى وتە كرەاتيۆتى. مەن وتكەن جىلى استانادا بولعانىمدا تەلەكانالداعى ۇلتتىق تاعام دايىندايتىن تەلەباعدارلاماعا قوناق بولدىم. مەن رەسەپتىنى ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جىبەرسەم دە، ولاردا ءبىزدىڭ ۇلتتىق اسىمىزدى دايىنداۋ ءۇشىن ءبىر ماڭىزدى ينگرەديەنت بولمادى. ءبىراق ونىڭ شەشىمىن تەز تابا الدى.