دۇنيە ءجۇزىنىڭ اقش، ەۋروپا، جاپونيا سياقتى دامىعان دەرجاۆالارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا زەر سالساڭىز، نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشىپ، كاسىپتى قولداپ، ءوندىرىستى وركەندەتكەن. قارجى سەكتورىن مىقتاپ قولعا الىپ، ناتيجەلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا شارۋاسى تۇزەلىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن.
قازاق ەلى دە الەۋمەت پەن الەۋەتىن تۇزەپ، حالقىنىڭ تابىسىن ارتتىرىپ، وندىرۋشىدەن وڭدەۋشى سالاعا اۋىسۋدى كوزدەيدى. وسى ورايدا ەل ەكونوميكاسىن وركەندەتۋدىڭ، ازاماتتاردىڭ تابىسىن ارتتىرۋدىڭ باعدارلارى مەن تىڭ تەتىكتەرى جايلى بەلگىلى قارجى ساراپشىسى بەكسۇلتان تۇرسىنبەكۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
«ادىلەتتى قازاقستان» قاعيداتى – تۇراقتى دامۋ كەپىلى
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياساتى ايقىن – قازىرگى كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا ول شەبەر ديپلوماتيا ارقىلى شەتەلدىك ينۆەستورلاردى كوپتەپ تارتۋدا. ءبىزدىڭ ەشبىر مەملەكەتكە الاشاعىمىز دا، بەرەشەگىمىز دە جوق، بۇل دا ەلدىڭ سەنىمدىلىگىن ارتتىرادى. «ادىلەتتى قازاقستان، ءادىل قوعام، ادال ادام» قاعيداتى – تەك ىشكى ساياساتتىڭ ەمەس، سىرتقى ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ دا وزەگى. ءبىز شەتەلدىك ءىرى ينۆەستورلاردى تارتا وتىرىپ، ءوز مۇددەمىزدى دە ەسكەرەتىن، ەكى جاققا دا ءتيىمدى كەلىسىمشارتتار جاساسۋىمىز كەرەك. سوندا ولار دا ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىق پەن بەيبىت ءومىردىڭ ساقتالۋىنا مۇددەلى بولادى.
ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» اتتى ەڭبەگىندە جازىلعان ويلار مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە، ءوز ماڭىزىن جوعالتقان جوق. وندا ءادىل قوعام – ادال ادامداردىڭ كوپتىگىمەن، ال ادال ادامدار – دۇرىس تاربيە مەن مورالدىق قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن ءومىر سالتىمەن قالىپتاساتىنى ايتىلعان.
مەملەكەتتى ادامدار قۇرايدى. ەگەر ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ ىسىندە ادىلدىك پەن ادالدىقتى تۋ ەتىپ ۇستاسا، قوعامدا ءوزارا سەنىم ارتادى. بۇل سەنىم – ەكونوميكالىق دامۋدىڭ دا، جەكە تۇلعانىڭ ارمانى مەن ماقساتىنا جەتۋىنىڭ دە باستى ىرگەتاسى.
سوندىقتان «ادىلەتتى قازاقستان» – بۇل تەك ساياسي ۇران ەمەس، ول ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ، حالىقتىڭ باقىت دەڭگەيىنىڭ جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ نەگىزگى شارتى. ءبىز ءادىل قوعام قۇرۋ ارقىلى عانا ۇزاق مەرزىمدى وركەندەۋگە قول جەتكىزەمىز جانە الەمدىك دەڭگەيدە سەنىمدى ارىپتەسكە اينالامىز.
الماتىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى زور
الەمدىك قارجى ورتالىقتارى ءبىر كۇندە پايدا بولعان جوق. لوندون، نيۋ-يورك، توكيو، دۋباي تاريحىنا قاراساق، ولار ونداعان جىلدار بويى مىناداي فاكتورلاردىڭ ارقاسىندا قالىپتاستى. بىرىنشىدەن، «ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق – ينۆەستورلار ەڭ الدىمەن سەنىمدى ورتا ىزدەيدى». ەكىنشىدەن، «دامىعان قارجىلىق ينفراقۇرىلىم – بانكتەر، بيرجالار، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ينۆەستيسيالىق قورلار ءبىر جەردە شوعىرلانعان». ۇشىنشىدەن، «كاپيتالدىڭ ەركىن قوزعالىسى – اقشانىڭ كىرىپ-شىعۋىنا كەدەرگى جوق». تورتىنشىدەن، «ادامي كاپيتال – جوعارى بىلىكتى قارجى ماماندارى مەن زاڭگەرلەردىڭ بولۋى». بەسىنشىدەن، «ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيا – 20–30 جىلعا ەسەپتەلگەن تۇراقتى ساياسات».
الماتىنى قارجى ورتالىعىنا اينالدىرۋ ءۇشىن تەك بيرجا نەمەسە بانكتەردى كوبەيتۋ جەتكىلىكسىز. ەڭ باستىسى – تۇراقتىلىق، اشىقتىق، ينفراقۇرىلىم جانە ۇزاق مەرزىمدى دامۋ ستراتەگياسى. لوندون، نيۋ-يورك، توكيو، دۋبايدىڭ جەتىستىگى – وسى ءتورت تىرەكتە. ەگەر الماتى وسى باعىتتا جۇيەلى جۇمىس ىستەسە، ول تەك قازاقستان ەمەس، بۇكىل ايماقتىڭ قارجى ورتالىعىنا اينالا الادى. قالا – ەلىمىزدىڭ قارجى استاناسى. بانكتەر مەن ساقتاندىرۋ كومپانيالار، بروكەرلىك ۇيىمدار، قور نارىعىنىڭ نەگىزگى ويىنشىلارى وسىندا ورنالاسقان.
الماتى گەوگرافيالىق تۇرعىدان جۇڭگو، رەسەي، ورتالىق ازيا نارىقتارىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە تۇر، لوگيستيكا مەن ساۋدادا ۇلكەن ارتىقشىلىق. الەمدىك ينۆەستورلار ءۇشىن ەڭ باستى فاكتور – تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك. لوندون، نيۋ-يورك، توكيو، دۋبايدىڭ تابىسىنىڭ ءبىر سەبەبى – ولاردىڭ ونداعان جىلدار بويى ساياسي تۇراقتىلىعى مەن بولجامدى بيزنەس-ورتاسى بولدى. ينۆەستور قارجىسىن تەك تۇراقتى، زاڭمەن قورعالعان، اشىق ءارى ىڭعايلى قالاعا سالادى. تۇراقسىزدىق ءجيى قايتالانسا، ءىرى ينۆەستورلار ساقتىق تانىتىپ، ءوز كاپيتالىن باسقا وڭىرلەرگە باعىتتاۋى مۇمكىن. ساياسي جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ كەرەك. قۇقىقتىق جۇيەنى كۇشەيتۋ، ينۆەستورلاردىڭ مۇددەسىن تولىق قورعاۋ. ءقاۋىپسىز ءارى قولايلى قالا ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ. اشىق ءارى بولجامدى ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزۋ. ال ينۆەستور ءۇشىن ەڭ ۇلكەن كەپىلدىك – بەيبىت ءومىر مەن زاڭ ۇستەمدىگى. ەگەر الماتى وسى باعىتتا جۇيەلى تۇردە دامىسا، وندا ايماقتىق قارجى ورتالىعى بولۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار.
قارىزسىز قوعام – بارىنەن ماڭىزدى
ءقازىر حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، قارجىلىق ساۋاتتىلىقتىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى بۇل باعىتتا ەلدە ءبىرقاتار جوبالار ىسكە اسۋدا. مىسالى، «امانات» پارتياسى مەن حالىق بانك ەكى جىل بۇرىن باستاعان «قارىزسىز قوعام» جوباسى اۋىل-ايماقتاردا حالىقتىڭ قارجىلىق ءبىلىمىن ارتتىرۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە دە قارجىنى دۇرىس باسقارۋ تۋرالى ناسيحات جيىلەپ كەلەدى. كەلەسى ءبىر سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وكىنىشكە قاراي، كەي ازاماتتار قارجىلىق پيراميدالار مەن الاياقتاردىڭ قۇربانى بولىپ بارىپ قانا ەس جيىپ، ساق بولۋدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ جاتىر. قازاقتا «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەيدى عوي، ءدال سول سياقتى، ادامدار ءقازىر قارجىلىق قورعانىس كەرەك ەكەنىن، ياعني «قارجىلىق يممۋنيتەت» قالىپتاستىرۋدىڭ قاجەتتىگىن سەزىنە باستادى.
ستاتيستيكا بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى ءوز وتباسىلىق كىرىسى مەن شىعىسىن ەسەپتەمەيدى ەكەن. ال ەسەپ جۇرگىزۋدىڭ نە ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىنە كەلسەك، مەنەدجمەنتتىڭ التى ەرەجەسى بار: «ەسەپتەي الماعان نارسەنى باسقارا المايسىڭ» دەگەن. كىرىس پەن شىعىستى جازىپ ءجۇرۋ ارقىلى ءسىز ءوزىڭىزدىڭ قارجىلىق مىنەز-قۇلقىڭىزدى ساندارمەن كورەسىز. نەگىزىندە، اقشا تابۋ – ول ءسىزدىڭ ءومىر ۋاقىتىڭىزدى جۇمساۋ. ال ءتيىمسىز، بەيبەرەكەت اقشا جۇمساۋ – بوس كەتكەن ءومىر ۋاقىتىڭىز.
قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرسەك: تابىس، كىرىس، شىعىستى ەسەپتەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءبىر ايدا تۇسەتىن بارلىق كىرىستەردى (جالاقى، قوسىمشا تابىس، ت.ب.) جازىپ الىڭىز. سودان كەيىن ءبىر ايدا كەتەتىن مىندەتتى شىعىنداردى (ءۇي، تاماق، كولىك، كوممۋنالدىق تولەمدەر، ت.ب.) جىپكە ءتىزىپ شىعارىڭىز. كىرىستەن مىندەتتى شىعىنداردى الىپ تاستاعانداعى قالدىق – بۇل ءسىزدىڭ ناقتى تابىسىڭىز. وسى سانداردى كورگەن كەزدە قايدا ارتىق شىعىن كەتىپ جاتقانىن بايقايسىز دا، قارجىڭىزدى ءتيىمدى باسقارا باستايسىز. قادامدىق ۇلگىنى قاراستىرايىق. ايدىڭ باسىندا بارلىق كىرىستەردى جازىڭىز. مىندەتتى شىعىنداردى ءتىزىپ شىعىڭىز (كاتەگوريالار بويىنشا). كىرىس – مىندەتتى شىعىندار = ناقتى تابىس. قالعان سومانى جيناققا، ينۆەستيسياعا جانە قالاۋىڭىزعا قاراي جۇمساساڭىز بولادى. اي سوڭىندا قايتا قاراپ، قايدا ارتىق كەتكەنىن تالداي الاسىز.
قارجى جيناۋ – ومىرلىك فيلوسوفيا
دامىعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراساق، ولاردا قارجى جيناۋ – تەك ەكونوميكالىق ارەكەت ەمەس، ومىرلىك فيلوسوفيا. مىسالى، جاپونيادا عاسىردان استام تاريحى بار، «كاكەيبو» دەگەن ءداستۇر بار. بۇل – «ءۇي شارۋاشىلىعىن ەسەپكە الۋ كىتابى» دەگەندى بىلدىرەدى. جاپوندار كىشكەنتايىنان كىرىس-شىعىسىن ەسەپتەپ ۇيرەنەدى، قارىزدان قاشادى، ءاردايىم «كورپەسىنە قاراي كوسىلەدى». ولار «ءبىرىنشى وزىڭە تولە» قاعيداسىن ۇستانادى. ياعني تابىستىڭ ءبىر بولىگىن الدىمەن ءوز بولاشاعىنا جينايدى، سودان كەيىن عانا قالعانىن جۇمسايدى. بىزدە كوبىنە كەرىسىنشە، جالاقى تۇسكەن كۇنى بىردەن «باسقالارعا تولەيمىز» – كوممۋنالدىق، دۇكەن، قارىز، ءتۇرلى شىعىندار. ال ءوزىمىزدىڭ بولاشاعىمىزعا تولەۋگە كەزەك جەتپەي قالادى.
سونىمەن قاتار، ءيمپۋلسيۆتى شىعىن كوپ، ەموسيامەن ساتىپ الۋ، كورسەتىپ قويۋ ءۇشىن الۋ سياقتى. سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ مىسالى دا قىزىق. مىسالى، نورۆەگيادا مەملەكەت مۇناي تابىسىنان تۇسكەن قارجىنى الەمدىك باعالى قاعازدارعا ينۆەستيسيالايتىن مەملەكەتتىك قور ارقىلى كوبەيتەدى. بۇل قوردىڭ اكتيۆتەرى سونشالىق، ءاربىر نورۆەگيالىق ازاماتقا شاققاندا، جۇزدەگەن مىڭ دوللاردان كەلەدى. ياعني ولار بولاشاعىن مەملەكەت دەڭگەيىندە دە، جەكە دەڭگەيدە دە الدىن الا ويلايدى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدا دا وسىنداي كوزقاراسقا جاقىن دانالىق بار.
مىسالى، «3 كۇندىگىن ويلاماعان ايەلدەن بەز، 3 جىل جىلدىعىن ويلاماعان ەركەكتەن بەز» نەمەسە «قىستىڭ قامىن جاز ويلا» دەگەن سوزدەر – قارجىنى بەيبەرەكەت شاشپاي، بولاشاعىڭدى الدىن الا ويلا دەگەندى بىلدىرەدى. ال بىزگە تابىستى ءقازىر قالاي ەسەلەۋگە بولادى دەگەن سۇراققا كەلەتىن بولساق، بۇرىن اتا-اجەلەرىمىز ارتىق قاراجاتىن ساندىقتا ساقتايتىن نەمەسە مال باسىن كوبەيتىپ، بايلىعىن ارتتىراتىن. ول زاماندا بۇل ەڭ سەنىمدى ءارى تۇسىنىكتى ءادىس بولاتىن. ال ءقازىر قارجىنى كوبەيتۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر الدەقايدا كەڭەيدى، ءبىراق تاڭداۋ كوپ بولعاندىقتان ادامدار كوبىنە شاتاسىپ قالادى.
ەڭ باستىسى – قارجىنى ەسەلەۋ دەگەن تەك «كوبىرەك اقشا تابۋ» ەمەس، ونى دۇرىس ساقتاپ، تاۋەكەلدى بولشەكتەۋ. ياعني ءارتاراپتاندىرۋ تابىستى. (ديۆەرسيفيكاسيا) قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ءبىر عانا قۇرالعا سەنىپ وتىرۋعا بولمايدى. بۇگىنگى تاڭدا قولجەتىمدى نەگىزگى باعىتتار بار. قاراپايىم جانە ءقاۋىپسىز تاسىلدەر: دەپوزيتتەر قازىرگى ۋاقىتتا دەپوزيتتەردىڭ پايىزى جوعارى. 18%-دان اسىپ جىعىلادى. مىسالعا: فريدوم فينانس بانكتە (تەڭگەلىك نەمەسە ۆاليۋتالىق)، التىن قۇيمالارى. بۇلار تابىسى ازداۋ، ءبىراق تاۋەكەلى تومەن. ينۆەستيسيالىق قۇرالدار: اكسيالار، وبليگاسيالار، ETF قورلارى. بۇلار ۇزاق مەرزىمدە دەپوزيتتەن جوعارى تابىس اكەلەدى، ءبىراق نارىقتىڭ اۋىتقۋىنا دايىن بولۋ كەرەك.
ماتەريالدىق اكتيۆتەر: جىلجىمايتىن مۇلىك، جەر. بۇل دا ءداستۇرلى ءارى سەنىمدى ءادىس، ءبىراق باستاپقى كاپيتالى كوپ قاجەت. ۆاليۋتاداعى ءارتاراپتاندىرۋ: اقشانى تەك تەڭگەدە ەمەس، ءبىر بولىگىن دوللاردا، ەۋرودا، كەيدە التىنمەن ساقتاۋ – قۇنسىزدانۋدان قورعايدى. ماڭىزدى قاعيدانى ۇسىنايىق. ءبىر عانا «قۇرال» تاڭداۋدىڭ ورنىنا، 3–4 ءتۇرلى باعىتتى ارالاستىرىپ، پورتفەل قۇرۋ. مىسالى: 40% – دەپوزيت پەن التىن (قاۋىپسىزدىك)، 30% – وبليگاسيا مەن اكسيالار (ءوسۋ)، 20% – جىلجىمايتىن مۇلىك (تۇراقتىلىق)، 10% – شەتەل ۆاليۋتاسى (قورعانىس). قازىرگى زاماندا ساندىق پەن قوراداعى مالدىڭ ورنىن سيفرلىق قۇرالدار باستى. ءبىراق پرينسيپ سول كۇيى قالدى: قارجىنى ساقتاي ءبىلۋ، كوبەيتە ءبىلۋ جانە تاۋەكەلدى بولشەكتەۋ.
بيزنەستىڭ دە، بايلىقتىڭ دا التىن زاڭدارى بار. ول زاڭدار مىڭداعان جىلدار بويى وزگەرمەيدى. «ۆاۆيلونداعى ەڭ باي ادام» كىتابىندا جازىلعان 4 مىڭ جىل بۇرىنعى قاعيدالار بۇگىن دە وزەكتى. باي بولۋ ءۇشىن، بولاشاعىڭا الاڭداماي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن سول قاعيدالاردى ءبىلىپ، كۇندەلىكتى داعدىعا اينالدىرۋ كەرەك. ايتپەسە، «شىرىلداۋىق شەگىرتكە» ولەڭىندەگى سياقتى، جاز بويى قىزىق قۋىپ، قىستا ازىقسىز قالعان شەگىرتكەنىڭ كۇيىن كەشۋىمىز مۇمكىن.
ەكونوميكانى تۇسىنگەندەر – تابىس تابادى،
تۇسىنبەگەندەر – تولەيدى
اكسيالار، وبليگاسيالار، ETF سياقتى قۇرالدار – بۇل قاراجاتتى ۇزاق مەرزىمدە ەسەلەۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى. قازاققا بۇل ءالى دە تاڭسىق دۇنيە، كوپشىلىگى ءتىپتى جاقىن بارىپ كورمەگەن. ال دامىعان ەلدەردە، مىسالى، وڭتۇستىك كورەيادا، قاراپايىم ەدەن جۋۋشىدان باستاپ مۇعالىمگە دەيىن – ءبارىنىڭ جەكە ينۆەستيسيالىق پورتفەلى بار. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، ۋوررەن باففەت، رەي داليو سياقتى ميللياردەرلەردىڭ بايلىعى ءبىر كۇندە كەلگەن جوق – ولار جىلدار بويى اكسيالار مەن باعالى قاعازدارعا ينۆەستيسيا سالىپ، كۇردەلى پايىزدىڭ كۇشىن پايدالاندى. باففەتتىڭ ءسوزى بار: «كۇردەلى پايىز – بۇل الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى. ونى تۇسىنگەندەر – «تابىس تابادى، تۇسىنبەگەندەر – تولەيدى». ال روبەرت كيوساكيدىڭ ءسوزى ءتىپتى وتكىر: «ينۆەستيسيا ءقاۋىپتى ەمەس. ينۆەستيسيا جاساماۋ – ءقاۋىپتى». بۇل قۇرالداردىڭ باستى ارتىقشىلىعى – ولار تەك تابىس اكەلىپ قانا قويماي، ادامنىڭ قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. ءبىراق ءبىر ماڭىزدى شارت بار. ياعني دۇرىس تالداۋ جاساۋ، ۇزاق مەرزىمدى كوزقاراس، سابىرلىلىق پەن جۇيەلىلىك. ينۆەستيسيا ءبىر رەتتىك ارەكەت ەمەس – بۇل ءومىر سالتى.
بىلايشا ايتقاندا، تابىس كەلگەن سايىن ءبىر بولىگىن مىندەتتى تۇردە قارجى نارىعىنا باعىتتاۋ – بولاشاقتاعى تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى. مىسالعا، اقش-تاعى زەينەت قورلارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتىك ەنداۋمەنتتەر ونداعان جىلدار بويى اكسيا، وبليگاسيا، ETF-تەرگە اقشا سالىپ، ميللياردتاعان دوللارلىق كاپيتال جينادى. ءدال وسى مودەلدى جەكە ادام دا ءوز ومىرىندە قولدانا الادى. ينۆەستيسياداعى «التىن ۇشتىك» ەرەجەسى: ەرتە باستا – ۋاقىت كۇردەلى پايىزدىڭ ەڭ مىقتى وداقتاسى. ءارتۇرلى قۇرالعا ءبول – ءبىر جەرگە عانا سالما، تاۋەكەلدى ازايتقان ءجون. ۇزاق ۇستا – نارىقتىڭ قىسقا مەرزىمدى اۋىتقۋىنا ءمان بەرمە.
جالپى، تابىستى ارتتىرۋدىڭ، ەسەلەۋدىڭ ىلكىمدى تاسىلدەرىن مەڭگەرگەن ءجون. ەموسياعا بەرىلمەي، سالقىنقاندى اقىلمەن شەشىم قابىلداۋ كەرەك. ينۆەستيسيا جاساۋدىڭ التىن ەرەجەلەرىن ءبىلۋ كەرەك. مىسالعا: «ءبارى ساتىپ العاندا سات، ءبارى ساتقاندا ساتىپ ال» دەگەن سياقتى. تاۋەكەلدىك تابەت – تاۋەكەل مەنەدجمەنت دەگەن بولۋ كەرەك. تۇراقتى دامۋ دەگەنىمىز، ۇزاق مەرزىمدى ويلاۋ. ال ۇزاق مەرزىمدە ويلاۋ ءۇشىن اكسيا، ەTF، وبليگاسيالار تاماشا قۇرال.
ولجاس جولدىباي.