ەڭبەگىن بۇگىنگى جاستار ۇمىتپاۋى ءتيىس
توقىراۋ جىلدارى دەگەندى تاريحتىڭ ءبىر قيىن كەزەڭى رەتىندە ەسكە الامىز دا، جىلى جاۋىپ قوياتىن بولدىق. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەلدىڭ تۇرمىسىن اۋىرلاتىپ، ساناسىنا وزگەرىس اكەلگەن وسى ۋاقىتقا قاتىستى ءبىز نازار اۋدارماي كەلە جاتقان تۇيتكىل كوپ. بۇل قيىن جىلدارى مىڭداعان ايەل تابىس تاۋىپ، بالا-شاعانى اسىراۋدى، ءسويتىپ، قيىن كەزەڭنەن شىعۋدى ءوزىنىڭ ابىرويلى مىندەتى سانادى. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك اۋىرتپالىق قوعام ءومىرىنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ايەلدەردى قاجىرلى، ءتىپتى ازاپتى ەڭبەك ەتۋگە ماجبۇرلەدى. توقىراۋ جىلدارىنىڭ بار كەساپاتى كاسىپتەن ءناسىپ تابام دەگەن قىز- كەلىنشەكتەردىڭ باسىنا ءتۇستى. الا قاپپەن اۋىر-اۋىر جۇك ارقالاپ، بەلى تالعان دا، بازاردان ءناپاقا تابام دەپ ايازعا توڭعان دا، رەكەتپەن ارپالىسقان دا – سولار. جاعدايىمىز تاۋىرلەنگەن قازىرگى مەزگىلدە ءبىز وسى «توقىراۋ ايەلدەرىنىڭ» ەرلىگىن ۇمىتپاي، ولاردىڭ سول كەزدەگى قاجىر- قايراتىن تيىسىنشە باعالاۋىمىز قاجەت سياقتى.
ەلدىڭ تۇراقتانۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى
بۇل جىلدارى ەلىمىزدە وتە قيىن جاعداي قالىپتاستى. زاۋىت-فابريكالار جابىلىپ، ەلدى جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلاپ، مەملەكەتتىك سالادا قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ ايلىعى، قاريالاردىڭ زەينەتاقىسى كەشىكتىرىلىپ بەرىلدى. جۇمىس تاپشى، اقشا جوق، «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» تابا الماعان كەيبىر زىڭگىتتەي جىگىتتەر اقىرى ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قۇرىپ، رەكەتتىكپەن اينالىسىپ، ەلدى تارتىپسىزدىك جايلادى. ال جۇمىسىنان بوساپ قالعان ەر-ازاماتتاردىڭ دەنى شاراسىزدىقتان ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، كوپتەگەن شاڭىراقتىڭ ىرىسى مەن بەرەكەسى ىدىراپ، قوعام الەۋمەتتىك قوپارىلىستاردىڭ ءسال-اق الدىندا تۇردى.
وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە ارداقتى انالارىمىز قانشاما اۋىر جاعدايلاردى باستان وتكەرسە دە، بارىنە توزىمدىلىك تانىتىپ، مەملەكەتتەن كومەك سۇراماي-اق تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن تاۋىپ كەتتى. جەڭدەرىن قايىرىپ الىپ، الا قاپ ارقالاعان انالارىمىز جۇڭگو، قىرعىزستان، تۇركيا، ءتىپتى بۇكىل شەتەل اسىپ، تاۋار تاسىمالداپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىستى.
وسىلايشا ولار ەڭ ءبىرىنشى ءوزدەرىن جۇمىسپەن قامتىپ، بالا-شاعاسىن اسىراۋ ارقىلى ەل ەكونوميكاسىن داعدارىستان امان الىپ قالدى. شىنىندا دا، انالاردىڭ الا قابى 90-جىلدارى مەملەكەتتە تاۋار تاپشىلىعىن جويىپ، ەلدىڭ تۇراقتانۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى.
قاقاعان ايازدا ساۋدا جاساۋ وڭاي ەمەس
رەسمي ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، 90-جىلدارى ەلىمىزدە 2 ميلليوننان استام قىز-كەلىنشەك شەتەلدەن تاۋار اكەلىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسقان ەكەن. قالاارالىق، حالىقارالىق اۆتوبۋستارمەن جولعا شىعامىن دەپ، ولاردىڭ قانشاسى جول-كولىك وقيعالارىنان قايتىس بولعانىن ءتيىستى ورگاندار ناقتى ايتىپ بەرە الماسى انىق. ءبىراق ءبىر بەلگىلىسى، قازىرگى دارىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، كەزىندە الىپساتارلىقپەن اينالىسقان ايەلدەر اۋعانستان مەن شەشەنستاندا بولعان سوعىستى كورگەندەي سترەستىك جاعدايدى باسىنان وتكەرگەن ەكەن.
شەتەلگە شىعۋ، كەدەننەن ءوتۋ، ءبوتەن مەملەكەتتە الا قاپ ارقالاپ، جاياۋ-جالپى تاۋار ساتىپ الۋ، ءزىل باتپانداي جۇكتى قايتادان شەكارادان وتكىزۋ، پوليسياعا، رەكەتتەرگە قالتاسىنان قاعىلىپ، ەڭ اقىر اياعى ۇرى-قارىعا تونالماي، تاۋاردى ساتۋدىڭ ءوزى – بىلە-بىلگەن ادامعا ۇلكەن ازاپ.
ونىڭ ۇستىنە، 35–40 گرادۋستىق قاقاعان ايازدا ءبىر ورىندا تۇرىپ ساۋدا جاساۋ، شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا ۇزاق جولعا شىعۋ وڭاي ەمەس. مۇنىڭ ءبارى ادام جۇيكەسىنە كەرى اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.
تاريح اشىلماي، بولاشاق جارقىن بولمايدى
وكىنىشتىسى سول، كەزىندە ەلدىڭ دامۋىنا بىردەن-بىر ىقپال ەتكەن ساۋدا سالاسىنا قازىرگى قوعامنىڭ كوزقاراسى دۇرىس ەمەس. بۇگىندە بىزدە ساۋدامەن اينالىساتىنداردى كوپشىلىك وڭ باعالامايدى. ەل اراسىندا «ساۋداگەرلەر الداپ-ارباپ كەتەدى» دەگەن سەكىلدى جاعىمسىز پىكىر قالىپتاسقان. دەگەنمەن، قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى جاستار الا قاپ ارقالاعان انالارىمىزدىڭ جاساعان ەرلىگىن، جانقيارلىق ارەكەتىن ۇمىتپاۋى ءتيىس.
الا قاپ ارقالاعان انالاردىڭ قايسارلىق ارەكەتى، بۇل – مىڭداعان وتباسىنىڭ باسىنان وتكەن ۇمىتىلماس تاريح. سوندىقتان مۇنداي انالاردى ارداقتاۋ كەرەكتىگىن بارشا حالىق قولدايدى دەپ سەنەمىز. دەگەنمەن، وكىنىشتىسى، ءقازىر وسىنى كوپ جاستار بىلە بەرمەيدى. ەندەشە، 90-جىلدارى ەلدىڭ باستان كەشكەن قيىن وقيعالارى توڭىرەگىندە نەگە كينو ءتۇسىرىپ، جازۋشىلارىمىز كىتاپ جازىپ، تەاترلاردا ءتۇرلى قويىلىمدار قويماسقا؟ بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەمەس پە؟ ال تاريحىن ۇمىتقان حالىق ماڭگۇرت بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل جاقسى ەمەس. سوندىقتان تاريحىمىز اشىلماي، بولاشاعىمىز جارقىن بولمايتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
تاقىرىپقا وراي
امانتاي نۇرلان ۇلى، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى: انالاردىڭ ارقاسىندا امان قالدىق
جاسىراتىنى جوق، 90-جىلدارى ەلىمىزدە جارىق جوق، سۋ جوق، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەكتەردىڭ بارلىعى تالون بويىنشا بەرىلدى. ەلىمىزدە پاراقورلىق جايلاپ، حالىقتىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمى ازايىپ، الەۋمەتتىك جاعداي قورقىنىشتى دەڭگەيدە بولدى.
دەگەنمەن، قازاق ەلى – ءتوزىمدى حالىق. انالارىمىز الا قاپتى قولمەن ارقالاپ، شەتەل اسىپ، تاۋار تاسىدى. وسىلايشا كۇيەۋىن، بالا- شاعاسىن جۇمىسپەن قامتىپ، قانداي قيىن جاعداي بولسا دا، كۇن كورۋگە، ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەدى. ءبىز اۋىر جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، انالاردىڭ ارقاسىندا امان قالدىق. ءبىز عانا ەمەس، جالپى قازاق ەلى، مەملەكەتىمىز دە الا قاپ ارقالاعان انالاردىڭ توزىمدىلىگى مەن تاباندىلىعىنان داعدارىستان امان ءوتتى. ولار ۇكىمەتكە سالىق تولەۋ ارقىلى مەملەكەت بيۋدجەتىن قامپايتتى.
باقىتجان جەكسەن ۇلى، زاڭگەر: ولارعا ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك
مەنىڭ ويىمشا، سىرتتان جۇك تاسىعان، الىپساتارلىقپەن اينالىسقان ايەلدەرگە ەسكەرتكىش ورناتۋىمىز كەرەك. 90-جىلدارى ۇستىنە «اديداس» كيىپ الىپ، الا سومكەسىن ارقالاپ ءجۇرىپ قازاقستاندى داعدارىستان قۇتقارعان – وسى ايەلدەر. كەرەك دەسەڭىز، مۇنداي ەسكەرتكىش رەسەيدە بار. ءبىراق وندا ەر ادام بەينەلەنگەن. قولىندا – اۋىر سومكەسى، يىعىندا – ۇلكەن قوراپ، بەلىندە اقشا سالاتىن بەلبەۋى بار ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ەندەشە، نەگە بىزگە دە وسىنداي ەسكەرتكىش ورناتپاسقا؟
سونىمەن قاتار، ولاردىڭ زەينەتاقىسىن، مۇگەدەكتىك جاردەماقىسىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، كەزىندە ساۋدامەن اينالىسىپ، ءقازىر مۇگەدەك بولىپ قالعان ايەلدەر وتە كوپ. ەڭ بولماسا ءدارى الىپ، كوممۋنالدىق تولەمدەرىن تولەپ، وزدەرىنە جەتەتىندەي مۇگەدەكتىك جاردەماقىسىن ءتيىستى دەڭگەيدە بەرسەك، بۇل الدەقايدا ساۋاپتى ءىس بولار ەدى.
ۇلبوسىن قۇدابايەۆا، ءىى توپتاعى مۇگەدەك: ءقازىر رەتتەلمەسە، بۇرىن ءتارتىپ بولعان جوق
مەن قازاق سوقىرلار قوعامى تۇركىستان قالالىق فيليالىنىڭ كاسىپورنىندا 27 جىل جۇمىس ىستەدىم. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى جۇمىسىمىز توقتاپ، سودان كۇنكورىس قامى ءۇشىن ساۋدامەن اينالىستىم. قىرعىزستاننان تاۋار اكەلىپ، ونى بايقوڭىردا ساتتىق. وسىلايشا الا قاپ ارقالاپ ءجۇرىپ، ءۇش ستۋدەنت وقىتتىم. بىشكەكتەن العان تاۋارلارىمىزدى سول جاقتىڭ تاكسيستەرى كەدەننەن وتكىزىپ بەرەتىن. سول ءۇشىن قوسىمشا اقى تولەيتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن رەكەتتەر، ۇرى-قارىلار كوپ بولاتىن. رەكەتتەر ايەل ادامعا تيمەيدى، ءبىراق ەركەكتەردى «سچەچيككە» وتىرعىزىپ قوياتىن. قىرعىزستانعا ءار كەلگەن سايىن ەر جىگىتتەر ولاردىڭ «ستاۆكاسىن» بەرىپ تۇراتىن ەدى. دەگەنمەن، بىشكەكتە سىعاندار وتە كوپ بولدى. بايقاپ جۇرمەسەڭ، ولار قالتاڭداعى بارلىق اقشانى، ءتىپتى تاۋارلارىڭا دەيىن قاعىپ كەتەتىن. ءقازىر ەندى-ەندى رەتتەلمەسە، ءبىزدىڭ كەزدە ءتارتىپ بولعان جوق.