جىر تۋعان ءداۋىردىڭ سىرىنا تەرەڭ بويلاتا تۇسەتىن جانە ءبىر كىلت – ليرو-ەپوستاعى ءسالت-داستۇر مەن ادەت-عۇرىپ. «قىز جىبەك» – جالاڭ عاشىقتىق جىر ەمەس، باتىرلىق ەرتەگى مەن قاھارماندىق ەپوس ارالاسقان جىر بولعاندىقتان، وندا ەرتەگىگە ءتان سارىننىڭ ەجەلگى تۇرلەرى دە مولىراق بولىپ كەلەدى. سونداي-اق ەپوسقا لايىق بەرگى ءداۋىردىڭ تاريحي تانىمى دا ارالاسىپ وتىرادى.
ەرتەگى كەيىپكەرىنىڭ مۇراتى – ۇيلەنۋ. باس-باسىنا قاداپ ايتساق، جىردىڭ بارلىق نۇسقالارىن قوسا الىپ قاراعاندا، ولاردا ەسكى ءسالت-داستۇر، نانىم-سەنىم، ادەت-عۇرىپتىڭ مىناداي تۇرلەرى كەزدەسەدى: كوپ ايەل الۋشىلىق، قالىڭمال بەرۋ، ريزالىق باتا، تەرىس باتا، امەڭگەرلىك، باتا اياق بەرۋ، جەڭگەلىك ەتۋ، جولدىق بەرۋ، جەڭگەلىك سۇراۋ، جەزدەمەن ويناۋ، شىلدەحانا، بەتاشار، نەكەقيار، كيىت بەرۋ، توي مالىن بەرۋ، «تويبولدى» كادەسىن بەرۋ، ۇرىن بارۋ، قالىڭدىق ويناۋ، جىلىن بەرۋ، تاي شەشىپ، تەڭ اقتارۋ، جۇگىنە شي قاعۋ، جاساۋىن بەرۋ، تويباستار، ەرۋلىك، اس بەرۋ، ەكى توعىز ايىپ تولەۋ، قىز كورۋ، قىز الىپ قاشۋ، تويعا ساۋىن ايتۋ، قىمىز جىيدىرۋ، كۇيەۋ قوسشى بولۋ، سالەم سالۋ، كورىمدىك سۇراۋ، جول بولسىن سۇراۋ، ءسۇيىنشى بەرۋ، اتا-ەنەنىڭ اتىن اتاماۋ، مال شالۋ، جان الۋ، شاشاقتى قارا تۋ الىپ ءولتىرۋ، مويىنعا شىلبىر سالۋ، كورىمدىك سۇراۋ، قاندى كەك، ساۋكەلەنىڭ بەت مونشاعىن ءۇزىپ، بەلبەۋگە ءتۇيۋ، ت. ب. تۇرمىس-سالت ولەڭدەرى مەن فولكلورلىق جانرلاردان كەزدەسەتىنى: جول بولسىن سۇراعان ولەڭ، ءتۇس جورۋ، ارناۋ (ارزۋ) ولەڭ، قايىم ايتىس، ەستىرتۋ، جوقتاۋ، قارعاۋ، باتا بەرۋ ولەڭى، ءمىناجات ولەڭ، توي تارتىس، شەشەندىك ءسوز، تويباستار ولەڭ. بۇلاردىڭ ءبىرقاتارى – باتا بەرۋ، ءتۇس جورۋ، ارناۋ (ارزۋ) ولەڭ، قايىم ايتىس (قىز بەن جىگىتتىڭ ايتىسى)، ەستىرتۋ، جوقتاۋ، قارعاۋ، شەشەندىك ءسوز (جىبەكتىڭ قورەننىڭ تەگى تۋرالى ايتقانى)، ءمىناجات ولەڭ زامانىندا قارا سوزبەن ايتىلعان حيكايانىڭ ءار تۇسىنا قىسقا-قىسقا نازىم ءسوز رەتىندە كىرىكتىرىلىپ، سيۋجەتتىك-كومپوزيسيالىق قىزمەت اتقارۋى مۇمكىن ەكەنىن ىلگەرگى ءسوزىمىزدىڭ بىرىندە ايتقانبىز.
1894 جىلعى نۇسقادا ىلكى تۇپنەگىزدەن ەنگەن بۇرىنعىنىڭ جولى – ەجەقابىل دەپ اتالاتىن ەسكى عادەتتەر دە كەزدەسەدى. سولاردىڭ ءبىرقاتارىنىڭ شاريعاتتان تىس تۇرۋى جىردىڭ كونەلىگىنىڭ ايعاعى سياقتى. ايتالىق، بازارباي 3 قاتىنىنان كورگەن 9 ۇلى وبا ىندەتىنەن ولگەن سوڭ جانە 6 قاتىن الادى. بۇل قىلىعىنىڭ وبەكتيۆتىك اقتاۋشىسى «پەرزەنتسىزدىكتەن تارتقان جاپا» دەپ كورسەتىلەدى. دەسە دە، پاتريارحالدىق ساناداعى ايتۋشى مۇنى ادەتتەگى نارسەدەي قابىلداپ، زايىبىنىڭ سانىن تورتەۋدەن اسىرمايتىن مۇسىلمان دىنىنە شالىستىعىن ەسكەرمەيدى. سول سياقتى تولەگەن 12 جاسىندا-اق قىز ىزدەيدى. مۇنىسى دا قازاقتىڭ ەر بالانى 13-تە وتاۋ يەسى كورەتىن ەسكى زاڭىنا ۇيلەسەدى. ال يسلامنىڭ قىزدى باليعاعا، ۇلدى كامەلەتكە 17–18 جاسىندا تولتىراتىنى جىر ءۇشىن ەسەپ ەمەس.
سونداي-اق جىردا تولەگەن مىرزانىڭ سۇيىكتىسى جىبەك سۇلۋدىڭ اكەسىنە ءوزى بارىپ قۇدا ءتۇسۋى – كەيىنگى قازاق تىرلىگىندە بولماعان جاعداي. سەبەبى 1894 جىلعى «قىز جىبەك حيكاياسىنىڭ» قيسىنداۋىنشا، بازارباي «ءتىرى بولسا، وزدەرى ءبىر قىز الار، پاتشانىڭ قىزىن السا دا مال جەتەدى» دەپ ەكى ۇلىنا دا قالىڭ بەرمەگەن (ياعني، جاسىنان ولارعا قىز ايتتىرىپ قويماعان). تولەگەن بۇعان نارازى، ءتىپتى وسى جونىندە شەشەسىنە «جيىرماعا كەلگەنشە ماعان قالىڭ بەرمەگەن، تەڭ قۇربىمداي كورمەگەن، قۇم قۇيىلسىن كوزىڭە، وسى ەكەن ساعان سىباعا!» دەپ، قاتتى ايتىپ تاستايدى. م. سيلچەنكو سياقتى اۆتورلار كەزىندە وسى جاعدايدى «بازارباي ءوزىنىڭ ەكى بىردەي ۇلى بارلىعىنا ماساتتانىپ، ولارعا قالىڭ بەرمەيدى» دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىسقان-دى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ەكى سەبەپتىڭ دە («ءتىرى بولسا، وزدەرى ءبىر قىز الار» دەۋ نەمەسە «ۇلدارىنا ماساتتانۋ») تياناق-تايانىشى السىزدەۋ. نەگىزگى سەبەپ سول داۋىردەگى دەموگرافيالىق جاعداياتقا كەلىپ تابان تىرەيتىن سياقتى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەرتەرەكتە وڭتۇستىك ورال اتىرابىن تۇراق قىلعان حالىقتاردىڭ قۇرامىندا ايەلدەردىڭ باسى ەركەكتەردەن ازىراق بولىپتى دا، سوڭعىلارى شۇيكەباستى ايەل-قىزدارى كوبىرەك كورشى حالىقتاردان قۇدا ءتۇسىپ نەمەسە الىپ قاشۋ ارقىلى تاۋىپ وتىرعان. قىزدارىنىڭ قاتارى جەتىمسىزدەۋ جاعالبايلى جۇرتى ءۇشىن ونداي قىزى كوپ ەل شەكتى بولسا كەرەك. نەگە دەسەڭىز، وسى ەلدىڭ شەتىنە كەلىپ، التىن تۋلى شاتىرىن تىگىپ، قىز كورىپ، جار تاڭداپ جاتقان تولەگەن بايباتشاعا جۇرت قىزدارىن وزدەرى اكەلىپ كورسەتەدى. الگى قىزداردىڭ سانى 210 (ءبىر نۇسقادا ەكى ءجۇز) دەيدى جىر دەرەگى.
ءسويتىپ، ءوز ەلىندەگى از قىزدىڭ ىشىنەن ىقتيمالدىلىق قاعيداسىنا سايكەس تالعامىنا تۇشىرلىق ءجوندى سۇلۋ شىقپاعاننان كەيىن تولەگەن قىز ىزدەپ، «جيھان كەزىپ، قيىن الىسقا» سالادى. 1894 جىلعى نۇسقادا اكە-شەشەسى ونىڭ الىستان قالىڭدىق ىزدەۋىن سالعاننان-اق قۇپتامايدى. «پاتشا قىزىن الساڭ دا، ءوز ەلىڭدە جات، سوسىن ەل ىشىندەگى تەنتەكتەر دۇنيە كەزىپ تەنتىرەگەن دەپ ءتىل تيگىزىپ، باسىڭدى تومەندەتەدى» دەپ قورقادى. تولەگەن بۇل ءسوزدى تىڭداماي، شەكتى ەلىندەگى جىبەك سۇلۋعا ءوزى قۇدا ءتۇسىپ، ءوزى بارىپ ايتتىرادى. وسىعان وراي قارشىعادان 250 ات ساتىپ الىپ، قىز اكەسى سىرلىبايعا باتا اياققا بەرىپ، ريزالىق باتاسىن الادى. الادى دا، 3 اي بويى قالىڭدىق ويناپ، قايتىپ ورالىپ كەلەتىن بولىپ ەلىنە جۇرەدى. ايتەۋىر مىنا قۇدالىعىنىڭ جاعداياتى كەيىنگى قازاق سالتىنىڭ بەستەن تورتىنە قارسى بولىپ شىعادى. ءبىر عاجابى، كەيىنگى تايپالىق جىر – «شەگە نۇسقاسىن» جاساۋشىلار وسىناۋ شەتىن ءىستى تەرەڭدەتكەن. مۇندا بازەكەڭ قىز ىزدەۋگە اتتانعان بالاسىنا وڭ باتاسىن بەرەدى، ءتىپتى ۇلىنىڭ قىزدى الىپ قاشىپ كەلۋىنە دە قارسى بولمايدى. سول ارادا «الىپ قاشسا، بىرەۋدىڭ اق باتاسى بولىپ جۇرمەسىن، باسى بوس قىز قاراڭدار» دەپ سالادى. وسى نۇسقادا تولەگەن جىبەك جاعىنا قالىڭ دا بەرمەيدى، توي مالى، كادە-جوراعا دەپ 50 قارا اتايدى.
وسى ءىستى ءوز تۇرعىسىنا لايىقتاپ، تىگىسىن جاتقىزعان مۇساباي جىراۋ عانا. ونىڭ نۇسقاسىندا تولەگەن ۇيىنەن بەرمەك بولىپ، شەكتى جاعىنان 550 جىلقىنى كوتەرمەگە قارىزعا الىپ بارىپ جىبەكتى ايتتىرادى. سىرلىباي بولاشاق كۇيەۋ بالاسىنا كوڭىلى تولعاندىقتان، قىزىن قالىڭمالسىز بەرەتىنىن جاريالايدى. سول كۇننىڭ كەشىنە تولەگەننىڭ جاعىنان 5 جىگىت كەلىپ قۇدا تۇسەدى. سىرلىباي الگى 5 جىگىتكە وزدەرى اتاعان 550 جىلقىنى كيىتكە بەرگىزەدى. ءسويتىپ تولەگەن 17 كۇن جاتىپ، قالىڭدىق وينايدى. الايدا جىردىڭ قاي نۇسقاسىندا بولسىن ەكى جاستىڭ نەكەسى قيىلمايدى. ەسەسىنە قورەن قالماق جىبەكتى نەكەسىن قيىپ الماقشى بولادى (جىردىڭ سوڭىنان قوسىلۋى مۇمكىن ەكىنشى، كەيىنگى بولىگىندە عانا سانسىزباي مەن جىبەكتىڭ نەكەسى قيىلادى). وسىلايشا مۇسىلمانشىلىق عۇرىپتى مۇسىلمان نوعاي-قازاق ورىندامايدى دا، «كاپىر قالماق» ءدىن جولىنا بەرىك ەكەندىگىن تانىتادى. قازاق راسىمدەرىنىڭ بۇلايشا ەسكەرىلمەي، اياقاستى بولىپ بۇزىلۋى شاپاي نۇسقالارىنىڭ بىرىندە بەكەجان باتىردىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ دالەلدەمەسىنە (موتيۆيروۆكاسىنا) اينالعان. «قالىڭمالسىز قىز الىپ، قاق ورتامنان جول سالىپ، ماعان قىلدىڭ زورلىقتى» دەپ شامدانادى نامىسقا شاپقان ءباھادۇر.
سول سياقتى جىرداعى «باتا بەرۋ» ءراسىمىنىڭ دە انىقتاي تۇسەتىن قىرلارى از ەمەس. ارينە، ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز «تەرىس باتا» جايى. تولەگەن شەكتى ەلىنە العاش بارىپ، ءوز جۇرتىنا قايتا ورالعاندا بازارباي بالاسىنان «قانداي اداممەن قۇدا بولدىڭ؟» دەپ سۇرايدى. تولەگەن بارلىعىن بايان ەتەدى.
– شىراعىم، قاينىڭا ەندى قاشان باراسىڭ؟ – دەيدى اكەسى.
– جازعىتۇرىم بارامىن.
– شىراعىم، مەن ءبىر تىلەك تىلەيىن، بەرەسىڭ بە، بەرمەيسىڭ بە؟ ەندىگى جىلى وسى ۋاقىتقا دەيىن بارماعىن، ودان كەيىن ءوزىڭنىڭ قاسىڭا كوپ اسكەر قوسىپ جىبەرەيىن، كانە، تىلەگىمدى بەردىڭ بە؟ سوندا تولەگەن:
– اتا، ەلدەن ەل ارتىق بولمايدى ەكەن، ەشكىمنىڭ قىزىن كورگەنىم دە جوق، جاقتىرعانىم دا جوق، نەمدى بەرەيىن، – دەپ شىعىپ كەتەدى. سول كەزدە بازارباي جۇرتىنا:
– بۇل بالام ءتىلىمدى المادى، تىلەگىمدى بەرمەدى، – دەيدى. – تولەگەن قاينىنا بارامىن دەسە، ماعان كورگەندەرىڭ ۇستاپ الىپ، بايلاپ اكەلىپ بەرىڭدەر. ەگەر قوشەمەت ەتىپ بىرەۋىڭ جولداس بولساڭ، قولىمدى تەرىس جايىپ باتا بەرەمىن!
جۇسىپبەك ءوز نۇسقاسىندا وسى وقيعانى شامالى وزگەرىسپەن قايتالايدى. اتاسى «شىراعىم، مەن ءبىر تىلەك تىلەيىن، بەرەسىڭ بە؟» دەيدى. تولەگەن بايقاماي «بەرەيىن» دەپ قالادى. سوندا بازارباي:
– بەرسەڭ، قاراعىم، جولىڭدا جانىم قۇربان، ەندىگى جىلى وسى ۋاقىتقا دەيىن ول جاققا بارماعىن. جىل وتكىزىپ بار، تىلەگىم وسى ەدى. بەرسەڭ، ۋادە قىل، – دەيدى.
– ءاي، اتا، سىزدەن قورقىپ ايتىپ ەدىم. ەشكىمنىڭ قىزىن كورگەنىم جوق. ەل ەلدەن ارتىق بولمايدى ەكەن، قىز جاراتپاي كەلدىم. بارما دەسەڭىز، ەشقايدا بارماي-اق قويايىن. قاينىم جوق باراتۇعىن، – دەپ تولەگەن ۇيدەن شىعىپ كەتەدى. سوندا بازارباي كوپ جۇرتىنا ارىز قىلىپ ايتادى.
– ءاي، جاراندار، مەنىڭ مىناۋ بالام تىلەگىمدى بەرمەي كەتتى. قاينىنا باراتىنىن بىلگەنىڭ ماعان ۇستاپ بەر. ال بىرەۋىڭ قوشەمەت قىلىپ ەرسەڭ، مەن تۇزىما سالىپ، تەرىس باتامدى بەرەمىن، – دەدى.
1894 جىلعى نۇسقا «قاريانىڭ بۇل سوزىنەن قورقىپ، جۇرت ۇستاپ بەرمەكشى بولدى» دەسە، جۇسىپبەكتە «جۇرت قاريانىڭ بۇل سوزىنەن قورقىپ، ەشكىم تولەگەنگە ەرمەيتۇعىن ءھام كورسە، ۇستاپ بەرمەكشى بولادى» دەيدى. بۇدان قارتتىڭ تەرىس باتانى بالاسىنا ەمەس، ونى قولداعان باسقالارعا بەرمەك بولىپ دوڭايباتقا سالعانى كورىنەدى. ءسىرا، بازارباي باتىر ۇلىن سىباي-سالتاڭ اتتى جولاۋشىداي جالعىز كەتەدى دەپ استە ويلاماسا كەرەك. اكە ۇعىمىندا بالاسى بۇل جولى دا العاشقى اتتانىسىنداي ىرعالىپ-جىرعالىپ، سالتاناتپەن («كوپ اسكەرمەن») كەتۋى كەرەك بولاتىن. ايتپەسە بارعان جەرىندە ءقادىرى بولمايدى. وسىدان دا جىردىڭ ەرتە زاماندا تاراعان كونەلىگى كورىنەدى. جىردى ايتۋشى، ونىڭ قالقاسىندا تۇرعان كوپتىڭ ۇجىمدىق ساناسى، اسىلى، وبەكتيۆتى تۇردە تولەگەننىڭ باتا اتتاپ، اق ءسۇتىن ساۋعان اتا-اناسىنىڭ ولەر شاعىنداعى تىلەگىن ءبىر ناشاردىڭ جولىنا قۇربان ەتۋىن قۇپتاماعانداي، ءتىپتى ايىپتاعانداي قالىپ تانىتادى.
كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ «تولەگەننىڭ سۇيىسپەنشىلىك تالابىنا بوگەت بولعان ءتورت ءتۇرلى قارا كۇش كەدەرگى بار» دەي كەلىپ، سولاردىڭ ەكىنشىسى ەتىپ اتا-انانىڭ تەرىس باتاسىن، تاعدىردىڭ تەرىس قاراۋىن اتاعان-دى. ءبىراق جىگىتكە تاعدىردى تەرىس قاراتىپ وتىرعان اتانىڭ قولىن تەرىس جايىپ، «كوسەگەڭ كوگەرمەسىن» دەپ باتا بەرۋى ەمەس، جىرشى مەن حالىقتىڭ كوزقاراسى. دۇرىسى، بولىپ وتكەن تراگەديالىق ءحالدى سوڭىرا اقىل بەزبەنىنە تارتىپ، تالىم-تاربيەلىك قورىتىندى شىعارعان ۇجىمدىق تارازىنىڭ ءباسى. الگىندەي ەتىپ اتانىڭ تىلەگىن بەرمەي كەتكەن تولەگەن قاپىدا مەرت بولىپ، ال اكەنىڭ وڭ باتاسىن العان سانسىزباي بارشا مۇراتىنا جەتپەك. اينالىپ كەلگەندە، ەكەۋى دە تاعدىردىڭ جازۋى.
جىرداعى تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – كيەلى مانگە يە تەرىس باتا نانىمىنا قاتىستى بايلامدى مۇحتار اۋەزوۆشە جەتكىزسەك، «تەرىس باتانىڭ ءتۇبى بارىپ تىرەلەتىن ەسكى سالت». جازۋشىنىڭ وسى ورايداعى «قىز جىبەك» جىرىنداعى نەگىزگى تاقىرىپ جۇرەتىن ءتۇيىن ەسكى سالت بولىپ شىققان. ول قازاق تىرلىگىندە كوپ زامان ورىن العان امەڭگەرلىك، جەسىرلىك، فەودالدىق ءداۋىردىڭ سالتىنان تۋعان عاشىقتىق جىرى دەپ ۇعىنۋ كەرەك. سوندا جىردىڭ نەگىزگى ءبىر سارىنى ەسكى سالتقا باعىنعان شارتتى عاشىقتىق بولىپ جىرلانادى» دەگەن پىكىرىندە كەزىندە اۆتور دۇرىستاپ تاراتىپ ايتا الماي كەتكەن قوردالى وي جاتىر. وسى تۇجىرىمى وبەكتيۆتى تۇردە «قىز جىبەكتەگى» ەسكى سالت-عۇرىپ – تەرىس باتا، امەڭگەرلىك، جەسىرلىك جىردىڭ شىعۋ توركىنىن حVءىى عاسىرعا اپاراتىن بولجامىمەن ءبىر ءىزدى باسادى.
بۇل قاتارعا ءوز تاراپىمىزدان سول داۋىردەگى تورتەۋدەن كوپ ايەل الۋشىلىقتى، تەرىس باتا بەرۋدى، باتا اياقتى، قۇدالىق ءراسىمىنىڭ، نەكەقياردىڭ مىندەتتى تۇردە قۇنتتالماۋىن، قاندى كەك، جان الۋ، كىسىنى قىساس قىلىپ ولتىرەردە شاشاقتى قارا تۋ الۋ، ساۋكەلەنىڭ بەتمونشاعىن بەلبەۋگە ءتۇيۋ، موينىنا شىلبىر وراپ، ءوزىن قۇرباندىق اتاۋ سەكىلدى ەسكى زاماننىڭ سالتتارى مەن عۇرىپتارىن قوسار ەدىك. جىر دۇنيەگە كەلگەن داۋىردە بۇل سىقىلدى ەجەقابىلعا دەيىنگى ەسكى سالت مۇسىلمانشىلىققا بەيىل بەرە قويماعانىن بايقايمىز. «مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق، تىلدە بار دا، دىندە جوق» وسىناۋ زاماننىڭ قاي عاسىرلارعا جاتاتىنىن تاپ باسىپ ايتا قويۋ دا قيىن، ارينە. ءبىراق باسى اشىق ءبىر نارسە – حVءىى عاسىردان ارى بولماسا، بەرگى ۋاقىت ەمەس. وسىناۋ قيسىندىق تالداۋ ارقىلى تاعى دا جىبەك – تولەگەن ۋاقيعاسى ايتىلعان عاسىردىڭ و جاق، بۇ جاعىندا ورىن العان جانە سودان باستاپ ەل جاپپاي اۋەزە ەتىپ ايتا باستاعان دەۋگە بولادى.
«قىز جىبەك» ليرو-ەپوسىنىڭ عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن جانە قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان وزگە دە نۇسقالارىن سالىستىرىپ، سالعاستىرا تالداۋ تاجىريبەسى حالىق اراسىندا ايتىلىپ كەلە جاتقان «اكەسى تولەگەنگە تەرىس باتا بەرگەن» دەگەن دولباردىڭ نەگىزى ءالسىز ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءماتىندى كورمەي، وقىماي، وقىسا دا كوڭىلگە توقىماي پىكىر ايتۋدىڭ سالدارى بولۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، قاي كەزدە دە اقيقاتتى تەك ماتىننەن ىزدەگەن ءجون.