الماتى وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتىنىڭ الاڭىندا ارحەولوگتار كۇنىنە ارنالعان باسپا ءسوز كونفەرەنسياسى ءوتتى.
ءا.ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى تالعات مامىروۆ 2022 جىلعى قازبا جۇمىستارىنىڭ الدىن الا قورىتىندىلارى، سونداي-اق عالىمداردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى تۋرالى ايتىپ بەردى.
تالعات مامىروۆتىڭ ايتۋىنشا، كاسىبي مەرەكەنىڭ جازدا اتاپ ءوتىلۋى كەزدەيسوق ەمەس، ويتكەنى ارحەولوگتار ءۇشىن بۇل - دالا ماۋسىمى جۇمىسىنىڭ ناعىز قىزعان شاعى.
«قازىرگى ۋاقىتتا ارحەولوگتاردىڭ كوپشىلىگى جازىقتا، ەكسپەديسيالاردا، ارحەولوگيالىق ورىنداردى قازىپ، زەرتتەپ، كونە زاماننىڭ جاڭا نىساندارىن ىزدەۋدە»، - دەدى ت. مامىروۆ.
سونىمەن قاتار، ول ارحەولوگيالىق عىلىم دالالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋمەن شەكتەلمەيتىنىن اتاپ ءوتتى. عالىمدار زەرتحانالىق جاعدايدا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ولار انتروپولوگيا، پالەوگەنەتيكا، گەوارحەولوگيا، ارحەولوگيالىق مينەرالوگيا، وستەولوگيا، ارحەومەتاللۋرگيا، پالەوبوتانيكا، گەوفيزيكا جانە باسقا دا ناقتى جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدارمەن اينالىسادى، ەجەلگى ادامنىڭ كۇردەلى، الۋان ءتۇرلى جانە سونىمەن بىرگە قىزىقتى الەمىن اشادى.
«بۇگىندە ەلىمىزدە 15 ارحەولوگيالىق جاساق جۇمىس ىستەيدى. ەكسپەديسيالار بارلىق باعىتتار بويىنشا جۇرگىزىلەدى. بۇل - تاس، قولا عاسىرى، ەرتە تەمىر عاسىرى جانە ورتا عاسىر ءداۋىرى. مىسالى، وسى ماۋسىمدا اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋماعىندا قولادان قۇيىلعان مەتاللۋرگيالىق پەشتەر انىقتالدى. ەگەر بۇرىن مۇنداي مەتاللۋرگيالىق ولجالار نەگىزىنەن ورتالىق قازاقستان اۋماعىندا بولسا، بۇگىندە ارحەولوگيالىق وتريادتار جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە تاۋ-كەن ءىسىنىڭ باسقا وڭىرلەردە دە دامىعانى بەلگىلى بولدى»، - دەپ حابارلادى سپيكەر.
بۇدان باسقا، شىعىس قازاقستان وبلىسىندا زەرتتەۋلەر ىسكە اسىرىلۋدا، سونداي-اق اقتوبە وبلىسىنىڭ تەمىر اۋدانىنداعى تاسقوپا قورىمىنان سارمات جاۋىنگەرىن قايتا رەكونسترۋكسيالاۋ جۇرگىزىلۋدە.
ت. مامىروۆتىڭ ايتۋىنشا، الماتى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرگە وتە باي، ماسەلەن، قازبا بارىسىندا تابىلعان كونە تيىندار - سونىڭ ايعاعى.
«ءبىزدىڭ قالامىزدا ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرى وتە كوپ، تەمىر عاسىرىنىڭ قورعاندارى، ەلدى مەكەندەرى ءجيى كەزدەسەدى. الما-اراسان اۋدانىندا شەكارا ماڭى ايماعىندا بۇرىندارى تابىلعان قالاشىقتار بار. الماتىنىڭ جوعارعى بولىگىندە ارحەولوگيالىق ولجالار بولۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەدى سپيكەر.
سپيكەر تاياۋداعى ەكى جىلدا ينستيتۋت بازاسىندا ەكى جوبا ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن ايتتى: «ەتنومادەني زەرتتەۋلەر كونتەكستىندەگى «ۇلى دالا» جانە «قازاق دالاسىنداعى مادەني گەنەزيس: ارحەولوگيالىق دەرەككوزدەر دەرەكتەرى بويىنشا ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇرالاردىڭ ساباقتاستىعىن زەرتتەۋ پروبلەمالارىنىڭ جاڭا پاراديگمالارى».
«ءبىزدىڭ ماماندار كوپ جىلدىق دالالىق زەرتتەۋلەر كەزىندە الىنعان ارحەولوگيالىق كوللەكسيالاردى تالداۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزۋدە. كوپتەگەن كوللەكسيالار بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى وڭدەلمەدى، ەندى ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىندا تابىلعان زاتتاردى تولىق تۇگەندەۋ، ولاردى سيپاتتاۋ جانە عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ مىندەتى تۇر»، - دەپ حابارلادى ت.مامىروۆ.
وسى باعدارلامالار اياسىندا ينستيتۋت قازاقستان ارحەولوگتارى ءۇشىن ءداستۇرلى جىل سايىنعى مارعۇلان جانە احينجانوۆ وقۋلارىن جانداندىردى.
ماسەلەن، مارعۇلان وقۋلارى – بۇل قازاقستاننىڭ جانە شەتەلدەردىڭ جەتەكشى ارحەولوگتارى ءۇشىن ەسەپ بەرۋ كونفەرەنسياسى. وندا ارىپتەستەر دالالىق جانە تەوريالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىمەن تانىسادى، ادىستەمەلىك ۇسىنىمدار ازىرلەيدى، ارحەولوگيا سالاسىنداعى نەگىزگى پروبلەمالار بويىنشا دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزەدى، ال احينجانوۆ وقۋلارى – بۇل جاس عالىمدار مەن ستۋدەنتتەر ءۇشىن باستاپقى الاڭ.
ايتا كەتسەك، ءال-فارابي جانە «ەسىك» مەملەكەتتىك مۇراجاي-قورىعى قازاقستاندىق عىلىم اپتالىعى اياسىندا بيىل ارحەولوگيا ينستيتۋتى قازۇۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىمەن بىرلەسىپ احينجانوۆ وقۋلارىن وتكىزگەن بولاتىن.
العاشقى «احينجانوۆ وقۋلارىنا» (1993 ج.) قاتىسقان كوپتەگەن ستۋدەنتتەر مەن جاس عالىمدار ءوز ومىرلەرىن ارحەولوگيا عىلىمىمەن بايلانىستىردى. وتكىزىلگەن كونفەرەنسيالاردىڭ اۋقىمدىلىعىنا قاراماستان، ولاردىڭ ارقاسىندا وتاندىق ارحەولوگيالىق مەكتەپتىڭ قاتارى تالانتتى عالىمدارمەن تولىقتىرىلدى. بيىلدان باستاپ قاتىسۋشىلاردىڭ گەوگرافياسىن كەڭەيتىپ، قازاقستاننىڭ جانە جاقىن شەت ەلدەردىڭ وقۋ ورىندارى، عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا بايلانىس ورناتۋعا ىقپال ەتە وتىرىپ، جىل سايىن «احينجانوۆ وقۋلارىن» وتكىزۋ جوسپارلانۋدا.
تالعات مامىروۆ ەلىمىزدەگى جالعىز مامانداندىرىلعان حالىقارالىق «قازاقستان ارحەولوگياسى» عىلىمي جۋرنالى تۋرالى ايتىپ بەردى. ونىڭ بەتتەرىندە قازاقستان مەن دالالىق ەۋرازيا ارحەولوگياسىنىڭ پروبلەمالارى كوتەرىلەدى.
وكق سپيكەرى 2022 جىلى التى عىلىمي-زەرتتەۋ تاقىرىبى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن ايتتى: باتىس قازاقستاندا 2020-2022 جج..، ورتالىق قازاقستاننىڭ تاۋ-كەن ءىسى جانە مەتاللۋرگياسى 2020-2022 جج.، سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ اۋىلدىق قونىستارى: شارۋاشىلىق جانە تۇرمىس 2021-2023 جج.، ورتاعاسىرلىق تورتكۇلدەر جانە تالاس القابىنىڭ مادەني لاندشافتى 2021-2023 جج.، التىن وردانىڭ كەش ورتاعاسىرلىق قالالىق مادەنيەتى. شارۋا (كينچات) جانە اسپارا (XIII–XVI عع.) قالاشىقتارىنىڭ مىسالىنداعى ىزدەنىستەر مەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر 2021-2023 جج. جانە «بۋرابايداعى قولا ءداۋىرىنىڭ مەگاليتيكالىق ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى» 2022-2024 جج.
ينستيتۋت سونداي-اق رعا ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن، كورەيانىڭ مادەني مۇراسى ينستيتۋتىمەن، نيۋ-يورك ينستيتۋتىمەن جانە ت.ب. بىرلەسىپ حالىقارالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا قاتىسادى، وتكەن جىلى ينستيتۋت ەڭ كوپ ماقالالاردى جۋرنالداردا جاريالاعان ق ر عزي مەن ورتالىقتارىنىڭ 20-نا ەندى.
ءسوزىنىڭ سوڭىندا تالعات مامىروۆ قالاي ارحەولوگ بولۋعا بولاتىنىن ايتىپ بەردى.
«ارحەولوگ بولۋ ءۇشىن زەرتتەۋشىنىڭ ارحەولوگيا بويىنشا بازالىق ءبىلىمى بولۋى كەرەك. بۇل تاريحشى بولۋى مۇمكىن، ارحەولوگتاردى «كۇرەكپەن قارۋلانعان تاريحشىلار» دەپ بەكەر اتاماعان. قازاقستاندا ارحەولوگتاردى 5 جوعارى وقۋ ورنى دايىندايدى. قازۇۋ قاتارىندا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى. بەكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ح.ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى جانە قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى وڭىرلىك جوعارى وقۋ ورىندارى بار»، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن سپيكەر.