قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە جىل تولدى.
ارعى اتاسى باتىر بولعان
ءابدىجامىل كارىم ۇلى نۇرپەيىسوۆ 1924 جىلى 22 قازان قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانىنىڭ قۇلاندى پوسەلكەسىنىڭ ۇشكوڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-باباسى ارال ماڭىندا ەجەلدەن قونىستانعان. جەتىنشى اتاسى - تايقوجا باتىر، ودان قالدان، ودان ارعىنباي بي، ودان ءوز زامانىندا اسقان بايلىعىمەن تانىلعان سىلانباي، ودان تۋعان نۇرپەيىس بولىس بولعان. نۇرپەيىستەن كارىم، ءناجىم، قالي دەگەن ۇلدار تۋادى.
وسى ۇشەۋى جانە كارىمنەن تۋعان ءابدىجامىل تورتەۋى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان. بۇلاردان امان قالعانى ءابدىجامىل عانا. اكەسى كارىم اۋىلناي قىزمەتىن اتقارعان. سوعىس قارساڭىندا بالىق كولحوزىندا ىستەگەن. 1944 جىلى 21 ءساۋىر كۇنى تەرنوپول تۇبىندەگى ۇرىستا قازا تاپتى.
"ءوزىم تۋعان 1923 جىلىمدى بىلگەنىممەن، ايى-كۇنىن بىلمەيمىن. سوعىستىڭ الدىندا اكەمنەن: "قاي كۇنى تۋدىم؟ " – دەپ سۇراعان ەدىم، "ونى قايتەسىڭ؟" – دەدى. "كومسومولعا وتەيىن دەپ ەدىم. يت ءبىلىپ پە. تەڭىز جاعاسىنا قار جاۋدى. كەشكىسىن اۋىلدىڭ سيىرىنا قاسقىر ءتيدى. قاسقىر قارنىن جارعان قارا وگىزدىڭ ەتىنەن شەشەڭە قالجا جاساپ بەردىك. ويىمشا، شامامەن قاراشا بولۋى مۇمكىن”، – دەپ جازدى نۇرپەيىسوۆ ءوز ەستەلىگىندە.
ءابدىجامىل ءبىرىنشى سىنىپتا وقىمادى، بىردەن 2-سىنىپقا باردى. 3-سىنىپتى قۇلاندىدا، ال 4-سىنىپتى كوكارالدا ءبىتىردى.
"مەنىڭ وقۋىم يت تىستەگەن تەرىدەي بولدى. 5-سىنىپتان باستاپ دۇرىستاپ وقىدىم. 6-سىنىپتا ينتەرناتتا جاتتىم. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ "اداسقاندار"، "جۇمباق جالاۋ"، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "اباي" رومانىنداعى العاشقى ەكى كىتابى، سەرۆانتەستىڭ "دون-كيحوت" رومانىنىڭ قازاقشا اۋدارماسى قول سومكەمىزدەن تۇسپەۋشى ەدى"، - دەپ ەسكە الدى نۇرپەيىسوۆ.
"10-سىنىپتا پوۆەست جازۋعا بەل بۋدىم"
ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ورتا مەكتەپتى ءتامامداعان بويدا ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا اتتاندى. قىسقا مەرزىمدى كۋرستاردى بىتىرگەننەن كەيىن وڭتۇستىك جانە پريبالتيكا مايدانىندا، لۋگانسك تۇبىندە ءمينوموت روتاسىندا ساياسي قىزمەتكەر، كەيىن شتابيست رەتىندە بالتىق ماڭىندا كۋرلياند پلاسدارمىنداعى شايقاستارعا قاتىستى.
"1943 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا لەيتەنانت بولدىم. اۋەلى ۇشقىشتار كۋرسىن وقىتتىم. كۋرس ماعان قيىن بولدى. اۋەگە كوتەرىلگەن كەزدە كوپ قۇساتىن ەدىم. ۇشاقتى قوندىرۋ دا ماعان قيىنعا سوعاتىن، – دەيدى جازۋشى.
1946 جىلى جەلتوقساندا اسكەردەن بوسانعان ءابدىجامىل ارميا قاتارىندا ءجۇرىپ باستاعان "كۋرليانديا" رومانىن جازۋعا كىرىسەدى. ونى ءبىتىرىپ باسپاعا بەرگەن سوڭ، ءبىر جىل قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى.
"10-سىنىپتى وقىپ ءجۇرىپ پوۆەست جازۋعا بەل بۋدىم. اسكەردەن قايتا ورالسام – باياعى جازعاندارىمنىڭ ءبارى جوق. قاتەسى كوپ ەدى، جوعالعانى جاقسى بولدى"، – دەپ ەسكە الادى نۇرپەيىسوۆ.
وسىلايشا، "كۋرليانديا" رومانى جازىلادى. جازۋشى تىرناقالدى كىتابى ءۇشىن جامبىل اتىنداعى رەسپۋبليكالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتانادى. پروزا سالاسىندا ۇزبەي ەڭبەكتەنىپ، وتكىر سىنىمەن، پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىمەن دە كوزگە تۇسەدى.
ۇزدىك رومان – ۇزدىك فيلم
1954 جىلى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ماسكەۋدەگى گوركيي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، 1956 جىلى بىتىرەدى. 1962-1964 جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى – "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ ىستەيدى، قازاق ءسسر-ى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانادى. 1964 جىلدان بەرى ۇزاق جىلدار بويى ءبىرىڭعاي شىعارماشىلىق قىزمەتپەن شۇعىلدانادى. حالىقارالىق پەن كلۋبىن ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ پرەزيدەنتتىگىنە سايلانادى.
2000 جىلى پەن كلۋبىنىڭ جانىنان "تاڭ-شولپان" جۋرنالىن شىعارادى. كوپ جىلداردان بەرى وسى ادەبي-كوپشىلىك جۋرنالىنىڭ رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى. وتكەن XX عاسىر قازاق ادەبيەتىنە مول سىباعا قوسقان سۋرەتكەرلەردىڭ ءبىرى – ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ "قان مەن تەر" تريلوگياسى، باسقا دا شىعارمالارى وتىز شاقتى شەتەل تىلىنە اۋدارىلىپ، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى دۇنيەجۇزىنە تانىتتى. "سوڭعى پارىز" ديلوگياسى دا الەم ادەبيەتشىلەرىنىڭ ۇزدىك باعاسىنا يە بولدى.
1978 جىلى ءازىربايجان مامبەتوۆ پەن يۋريي ماستيۋگين ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ "قان مەن تەر" رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا ەكى بولىمنەن تۇراتىن كينو ءتۇسىردى. سەناريي اۆتورلارى - اندرەي ميحالكوۆ-كونچالوۆسكيي مەن روديون تيۋرين. فيلم 1979 جىلى ماسكەۋدە وتكەن ۆدنح كسرو-نىڭ التىن مەدالىن الادى جانە اشحاباد قالاسىنداعى وتكەن كينوفەستيۆالدا "ەڭ ۇزدىك تاريحي-ريەۆوليۋسيالىق فيلم" نوميناسياسى بويىنشا ۇزدىك دەپ تانىلدى.
2008 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا اقتوبە قالاسىندا "قان مەن تەر" تريلوگياسىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە ارنالعان ەرىك جاۋىمبايەۆتىڭ ەسكەرتكىشى اشىلدى. بۇل - قازاقستانداعى ادەبي تۋىندىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە ارنالىپ جاسالعان العاشقى تۋىندى. مۇسىندىك كوپوزيسيادا روماننىڭ نەگىزگى جەتى كەيىپكەرى جانە يت بەينەلەنگەن.
"ءبىراز جاسادىم. ەش ۋاقىتتا بۇل جاسقا كەلەمىن دەپ ويلاماپپىن. تاركىلەۋ بولىپ جاتقان ۋاقىت ەسىمدە. سول كەزدەگى كوپ نارسە كوز الدىمدا. اشارشىلىقتى كوردىم: ومىرگە وكپەم جوق. قايعى-قاسىرەتى، قۋانىش-قىزىعى دا كوپ بولدى. اشتىقتا ەسەكتىڭ ەتىن جەگەندەر دە بولىپتى"، - دەپ جازدى نۇرپەيىسوۆ.
نۇرپەيىسوۆتىڭ شىعارماشىلىعى
قالامگەردىڭ تۇڭعىش رومانى "كۋرليانديا" 1950 جىلى جاريالانىپ، كەيىننەن "كۇتكەن كۇن" دەگەن اتاۋمەن وڭدەلگەن نۇسقادا جارىق كوردى. بۇدان بولەك، ول - "سەڭ"، "سوڭعى پارىز" رومان-ديلوگياسىنىڭ، "تولعاۋ" اتتى سىني ەڭبەكتىڭ، كوپتەگەن وچەركتەر مەن كوركەم اۋدارمالاردىڭ اۆتورى. ال باستى تۋىندىسى - "قان مەن تەر" تريلوگياسى (1-كىتاپ – "ىمىرت"، 1961؛ 2-كىتاپ – "سەرگەلدەڭ"، 1964؛ 3-كىتاپ – "كۇيرەۋ"، 1970).
تريلوگيا 1916–1918 جىلدارداعى الاساپىران كەزەڭ مەن قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك قايشىلىققا تولى كۇردەلى ءومىرىن كوركەم بەينەلەگەن شىعارما بولدى. وندا 200-گە تارتا كەيىپكەر شەبەرلىكپەن سومدالعان. ءبىر عانا ەلاماننىڭ جىگەرلى بەينەسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ءورشىل قاھارماندىق رۋحى شىنايى كورسەتىلگەن.
ال الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق "سوڭعى پارىز" رومان-ديلوگياسىندا ارال تەڭىزىنىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنا كىنالى ادامداردىڭ حيكاياسى ناقتى سۋرەتتەلگەن. شىعارمادا ەكولوگيا، تابيعات پەن ادام اراقاتىناسىن تولعاعان قالامگەر وقىرمانداردى رۋحاني-ادامگەرشىلىك مۇراتتارعا جەتەلەيدى.
نۇرپەيىسوۆتىڭ "تولعاۋ" اتتى ادەبي-سىن ماقالالار مەن ەسسەلەر جيناعى 1972 جىلى قازاق-ورىس تىلدەرىندە جارىق كوردى. ارتىنان تاعى تولىقتىرىلىپ، "جۇرەگى تولى جىر ەدى" دەگەن اتپەن قايتا باسىلدى. "كوگىلدىر كولدەر ولكەسى"، "اقبيداي تۋرالى اڭىز" سەكىلدى بىرنەشە وچەركتەر جيناعى شىقتى. "قاسيەتىڭدى قادىرلە" اتتى كىتابىنا سوڭعى ۋاقىتتا جازعان ادەبي ماقالا، وچەرك، ەسسەلەرى ەندى.
ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ چەحوۆ، گوركيي، حيكمەت پەن يسپان جازۋشىسى كەسوننىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋداردى. سونىمەن قاتار، نۇرپەيىسوۆتىڭ تۋىندىلارى دا بىرنەشە شەتەل تىلىنە ءتارجىمالانعان.
كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان ءۇش قازاقتىڭ ءبىرى
كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن ءۇش-اق قازاق العان. ولار – مۇحتار اۋەزوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ جانە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ. بيىل قازان ايىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى 95 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى.
"حالىق جونىندە ءبارىمىز - ۇلكەن-كىشىمىز جازۋىمىز كەرەك. حالىق جونىندە جازۋعا شارشاماۋ كەرەك، كوپ ايتۋ كەرەك. ءوزىم نە جازسام دا، ۇلكەن شىعارما جازايىن، ورتاشا شىعارما جازايىن، كىشى شىعارما جازايىن، سونىڭ ءبارىن وزدەرىڭە ارناپ جازدىم عوي. سونىڭ ءبارىن جازىپ، باسقىزىپ، سودان كەيىن مىنا كوڭىل كۇپتى، اپىر-اي، قالاي قابىلدار ەكەن دەپ كۇتەتىن، ءبىر قينالىپ كۇتەتىن كۇندەرىم بولاتىن. ايتەۋىر، جازعان كىتابىم دۇكەندە سورەدە جاتقان جوق"، - دەيدى نۇرپەيىسوۆ.
دەرەككوزى Sputnik قازاقستان الەۋمەتتىك جەلىسى