ۇلت دارابوزى.
بۇگىن قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ھاكىم ابايدىڭ تۋعان كۇنى. قازاق جۇرتىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىندە وشپەس ءىز قالدىرعان تۇلعا جايىندا وي تولعاۋدى ءجون سانادىق. سول سەبەپتى دە اقىن مۇرالارى جانە ايتىپ كەتكەن وسيەتنامالارىنا قاتىستى ساۋالناما جۇرگىزگەن ەدىك.
تەمىرلان تەمىرحان، ماگيسترانت:
اقىن ويلارى - بۇگىنگى جاستارعا باعدار
ۇلى اقىننىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلارى ءار ۋاقىتتا ءبىزدىڭ جادىمىزدا. ويشىل ۇنەمى حالىقتارىمىزدى بىرلىككە، ەلدىك پەن تاتۋلىققا ۇندەيدى. اسىرەسە، «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەنى قانداي تەرەڭ ايتىلعان ءپالسافا دەسەڭىزشى؟! مۇندا الگىندە كەلتىرىلگەن تاتۋلىقتىڭ، ءوز ىشىمىزدە بىرلىكتىڭ مىقتى بولماعى جونىندە ويلار بىلدىرگەن. سوناۋ XIX عاسىردا جازىلعان پايىم-پاراساتى بيىك ويلار، بۇگىنگە شەيىن ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويماعان. قايتا ۋاقىتپەن بىرگە قۇنارلانىپ، وسى كۇنگى جاستارعا شامشىراق بولۋدا.
راسىندا، كوبىمىز ماتەريالدىق قۇندىلىققا قاراي بەت بۇرىپ كەتتىك. سانانى تۇرمىس بيلەپ ءجۇر. ول ءبىر جاعى زاماننىڭ ىعى شىعار. دەگەنمەن، رۋحاني دۇنيەنىڭ بار ەكەنىن استە ەستەن شىعارماعان ابزال. اگاراكي، ءاربىرىمىز وسى جولدا جۇمىلساق، تاعىلىمدىق-تاربيلىك مۇرالارىمىزدىڭ ءقادىرىن تۇسىنە بىلسەك، نۇر ۇستىنە نۇر بولماق.
الەم حالىقتارىنىڭ ءارقايىسسىندا وزىندىك دارالانعان اردا تۇلعالارى بولادى. ولاردى اسپەتتەيدى، جازبالارىن كونەنىڭ كوزى رەتىندە ساقتايدى. ال ۇرپاقتارى، ارتىنداعى ورەندەرى بويلارىنا ءسىڭىرىپ، ولەڭدەرى مەن فيلوسوفيالىق ىلىمدەرىن جاتتاپ وسەدى. ماسەلەن، شىعىستاعى كورشىمىز جۇڭگو كونفۋسييدىڭ مۇرالارىن دۇنيەگە پاش ەتۋدە. ونى دارىپتەپ، وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن قانداي پايدالى، كەرەك قۇندىلىق ەكەنىن ۇعىندىرىپ كەلەدى. وزبەك حالقىندا الىشەر ناۋاي ەسىمدى زاڭعار ويشىل بار. ونىڭدا جادىگەرلەرى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالادى. جاستارىنا دارىپتەلەدى. ونىسى دۇرىس-اق!
اقىننىڭ بار ويى - قازاقتىڭ ورەسىن بيىكتەتۋ. كوزىن اشۋ. جەتپەي جاتقان جەرىنە ءۇن قوسۋ. ەلدىككە ۇندەۋ. مىنەكەي، وسىنداي قىرىنان كەلگەندە، اباي وزىنە دەيىنگى اقىن، جىرشى-جىراۋلاردىڭ زاڭدى جالعاستىرۋشىسى دەسەك، استە قاتەلەسپەيمىز. نەگە دەيسىز عوي؟ ويتكەنى ول مايقى بي، احمەت ياساۋي، احمەت ۇيەگىنەكي ت.ب. ءىلىمدارلاردىڭ تەرەڭ ءپالسافالىق ويلارىن ۇعىنا الدى. سولاردىڭ ءبارىنىڭ ءنارىن الىپ، حالىققا كەڭ ماعىنادا تانىستىرا ءبىلدى. شىعىستىڭ جاۋھار جىرلارىنا تەرەڭ بويلادى. وسىلايشا، كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ويلاردى جەتكىزدى. اربىرىندە حات پەن قالامدى جانىنا سەرىك ەتىپ، بۇگىنگى زامانعا قالدىردى. مەنىڭشە، بۇكىل الەم مۇرالارىنا كوز تىككەن تۇلعامىزدى ناسيحاتتاۋدى توقتاتپاعانىمىز ءجون. ءبىز ابايمەن ماقتانامىز، ارداقتايمىز، ماڭگى ەستە ساقتايمىز دەمەكپىن.
الماس ارداق، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى:
اباي – رۋحانيات رەفورماتورى
«اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس، ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا» دەيدى اباي اتامىز. تەككە ايتىلماعان ءتامسىل. ياعني بۇل ارادا اقىن ۇستازدىق ەتۋ جايىن ايتىپ تۇر. شىنىندا، ءمۇعالىم بولىپ، وقۋشىلارعا قازاقتىڭ باس اقىنى، ويشىلى، كوسەم ءسوز شەبەرى تۋرالى ايتۋ ۇلكەن باقىت. تۇسىنە بىلگەن جان ءۇشىن قالىڭ قازاق اراسىنان وسىنداي الىپتىڭ شىعۋىنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. قازىرگى بالالار وتە دارىندى. شەتىنەن العىر. بىلىمگە قۇشتار. عىلىم مەن تەحنيكانى قالاي يگەرەتىندەرىنە تاڭىرقاي قارايسىز. بالىكىم، بولاشاقتا ءوزىمىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ جازبالارىن الەمگە تانىتار.
وتكەن XX عاسىردا، كەڭەس زامانى تۇسىندا سەنزۋرا قاتتى بولدى. بەلگىلەنگەن تاقىرىپتى عانا جازۋعا رۇقسات ەتىلدى. ال ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق كود دەگەن نارسەلەرگە قالام تەربەۋ مۇمكىن بولمادى. دەگەنمەن وقتا-تەكتە ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەندەرى دە بولدى. ءبىراق تۇسپالداپ. قاراپ تۇرساڭىز، قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى قيىن، زۇلماتتى جىلدار ءوتتى. سونداي جاعداياتتاردى اباي سەزىندى، وي ەلەگىنەن وتكىزدى. كەلەر ۇرپاققا وشپەس قۇندىلىق رەتىندە جازىپ قالدىردى.
ءار حالىق ءوزىنىڭ دارالانعان پەرزەنتتەرىن ارداقتاپ، اسپەتتەي بىلگەنى دۇرىس. سوندا بارىپ وركەندەۋ مەن كەمەلدەنۋ جولىنا تۇسپەك. قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىزدا، قازاقتىڭ كورمەگەن زاۋالى مەن ازابى جوق. بارىنە ءتوزدى. بارىنە شىدادى. ءتۇبى قيىندىقتى، باسقا تۇسكەن قاسىرەتتى قاسقايىپ جەڭىپ شىقتى. سول جاعىنان قاراعاندا حالقىمىزعا قايران قالامىن.
اباي اقىن عانا ەمەس، ول – رۋحانيات رەفورماتورى. بارشا جۇرتتى جاڭاشا وقىپ، ەۋروپانىڭ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، كەرەگىن الىپ، ءوز كادەمىزگە جاراتۋعا ۇندەي بىلگەن بىرەگەي تۇلعامىز. قاي ۋاقىتتا بولسا دا، بىزدەر ءۇشىن ماڭگى ۇلى ويشىل، اعارتۋشى، ۇلت ۇستازى بولىپ قالارى انىق دەپ ويلايمىن.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ اردا تۋعان ۇلدارىن ءارقاشان قادىرلەي بىلگەن. كوككە كوتەرگەن. اباي قۇنانباي ۇلى احاڭ، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقانداي، «قازاقتىڭ باس اقىنى» بولىپ قالا بەرەدى.
اسپان استى ەلىنىڭ ۇلى ويشىلى ءارى ءىلىمدارى لاو سزى «ادامداردىڭ زاڭى: جاقسىلىق قۇرۋ جانە ۇرىس، داۋ-دامايدان اۋلاق بولۋ» دەپتى. راسىندا سولاي. جوعارىداعى ويلاردى توپتاي كەلگەندە وسىعان سايادى. ۇلى حالىقتان سانالى ۇرپاق ءوربيدى. سونداي-اق سولاردىڭ ىشىنەن جاھاندى تاڭعالدىرعان داڭقتى دارابوز تۇلعالار شىعادى. ابايداي الىپ داريانىڭ، ءبىلىمى مەن ءىلىمىنىڭ شەت جاعاسىن عانا شەرتتىك. ونىڭ ويلارى مەن پايىم-پاراساتىنىڭ ار جاعى تەڭىزگە، ودان ءارى مۇحيتقا ۇلاسادى دەمەكپىز.