15 shildede Eýropalyq keńes tóraǵasy Sharl Mıshel saıası málimdeme jasady. Basty taqyryp – Armenıa men Ázerbaıjan arasyndaǵy kelissóz. Bul joly kelissóz ústeline Armenıa Premer-mınıstri Nıkol Pashınán men Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Alıev otyrdy. Eki el taǵy da Taýly Qarabaqty bólise almaı otyr.
Daýdy sheshýge Eýropalyq odaq múddeli bolyp otyr. Olardyń basty maqsaty – Kavkaz aımaǵyna Máskeýdiń saıası yqpalyn tómendetý. Brússeldiń eki jaqty tatýlastyrý áreketin, jalpy Batys pen Máskeý arasyndaǵy qarym- qatynastyń nasharlaýy konteksinde qaraǵan jón. Osylaısha kóz aldymyzda Z.Bjezınskııdiń tilimen aıtqanda uly shahmat oıyny júrýde. Shahmattaǵy sekildi saıasatta da birneshe baǵytta oınaý qajet.
Daýdyń basy...
Memleketter de adam sıaqty. Adamdar bir-birimen jyldap daýlasýy múmkin. Ol adamdar ózara táýeldi bolsa, másele uzaq ýaqyt sheshilmeıdi. Sebebi, eki jaq birin-biri jaqtyrmasa da, birlesip áreket etýine týra keledi. Bul jaǵdaıda urys-keris ýaqytsha toqtatylady. Ol toqtaǵanymen aradaǵy kelispeýshilik saqtalady. Bul teńeýdi Armenıa men Ázerbaıjanǵa da qoldanýǵa bolady.
Bıyl Taýly Qarabaq daýy taǵy órshidi. Eki el arasyna syzat tústi. Bul daýdyń bıyl bastalǵanyn bildirmeıdi. Ol 2020 jyldan beri jalǵasýda.
2020 jyldyń 27 qyrkúıeginde Ekinshi Qarabaq soǵysy bastaldy. Soǵys 44 kúnge sozylyp, 10 qarashada aıaqtaldy. Keńes úkimeti ydyraǵannan beri munda ekinshi ret iri soǵys boldy. Alǵashqy qarýly qaqtyǵys 1994 jyly bolyp edi. Shekara maıdanynda eki jaq boldy. Biri – Ázerbaıjan bolsa, ekinshisi – Armenıa men moıyndalmaǵan Taýly Qarabaq respýblıkasy.
Eki el tek qarýmen ǵana emes, áskerı-ıdeologıalyq soǵys ta júrgizdi. Ázerbaıjan tarapy bul soǵysty «Otan soǵysy» dep atady. Sebebi, alǵashqy iri soǵysta jeńilgen. Osylaısha ózderine tıesili jerdi qaıtaryp alýdy kózdedi.
Al Armenıa bolsa, soǵysty «Ekinshi Arhask soǵysy» men «Otan soǵysy» ataýlaryn berdi. Onyń da sebebi bar. Álem elderi moıyndamaǵan Taýly Qarabaq respýblıkasynyń basym kópshiligin armándar quraıdy. Al olardyń tarıhı ataýy arhastyqtar.
Qarýly qaqtyǵys uzaqqa sozyldy. Soǵysty Ázerbaıjan jeńimpaz el retinde aıaqtady. Áskerı qaqtyǵystyń nátıjesinde Ázerbaıjan Jebraıl, Fızýlı, Zangelan, Gýbadly jáne strategıalyq mańyzdy Shýsha qalalaryna baqylaý ornatty.
Sóıtip, 10 qarashada Armenıa, Ázerbaıjan jáne Reseı arasyndaǵy úshjaqty kelisimge qol qoıyldy. Kelisim oq atýdy toqtatty. Odan basqa, Ázerbaıjan baqylaý ornatqan qalalar onyń ıeliginde qalatyn boldy. Reseıdiń bitimger áskerleri Taýly Qarabaqqa engizildi. Al Armenıa áskerin qaıtardy.
Munymen másele sheshilmedi. 2021 jyly daý qaıtadan órshidi. 12 mamyrda Armenıa men Ázerbaıjan arasynda shekaralyq daǵdarys bastaldy. Ol áli kúnge deıin jalǵasýda.
Bastapqyda eki eldiń áskerleri Sevlıch kólin bólise almaı qalǵan. «Sevlıch» shekarada ornalasqan kól. Ol Súnık oblysy men Lachın aýdandarynyń aralyǵynda jatyr. Eki jaq ta kóldi óziniki dep esepteıdi. Arada shekara áskerleri arasynda kishigirim qarýly qaqtyǵystar boldy. Mundaı jaǵdaılar qazan aıyna deıin qaıtalandy. 26 qazanda Reseı, Armenıa men Ázerbaıjan arasynda shekarany bekitý jaıly kelisim jasaldy. Alaıda, bul daýdy ýaqytsha toqtatty.
2022 jyly kórshiler qaıtadan daýlasty. 1 tamyzda 2020 jyldan bergi iri áskerı qaqtyǵys oryn aldy. Ol 3 tamyzǵa deıin ulasty. Eki jaq ta bir-birin terıtorıalyq tutastyqty buzdy dep aıyptady.
Pashınánnyń bedeli túsýde...
Nıkol Pashınán Armenıanyń qazirgi Premer-Mınıstri. Ol 2021 jyldan beri osy laýazymdy atqaryp keledi. Osymen úshinshi ret saılanyp otyr. Eldegi ishki saıası daǵdarys pen syrtqy saıasattaǵy jeńilister onyń saıası mansabyna balta shabýy múmkin.
Nıkol Pashınánnyń da syrtqy saıası rıtorıkasy saılaý naýqanynda ózgerýde. Ekinshi Qarabaq soǵysyndaǵy jeńilis onyń saıası bedelin túsirdi. Ásirese, eldiń ishinde narazylar kóbeıdi. «Qarsylasý» qozǵalysy 2020 jyldan bastaldy. Olar Nıkol Pashınánǵa qarsy saıası narazylyqqa shyqty. Qarsylyq, ásirese, Erevan qalasynda kúshti boldy. Oǵan ózge de qalalar qosyldy. Onyń ishinde Taýly Qarabaq respýblıkasyndaǵy narazylyqty da atap ótken jón.
Túrli opozısıalyq toptyń belsendileri men soǵysta mert bolǵan, jaralanǵan jáne tutqyndalǵan áskerılerdiń týysqandary jer-jerden narazylyqqa shyqty. Olar qazirgi premer-mınıstrdi qyzmetinen ketirý jáne kezekten tys saılaýdy ótkizýdi maqsat etti. Narazylar azamattyq moıynsynbaý, demonstrasıa, sherý, kólik qozǵalysyn shekteý, áleýmettik jelide belsendilik, fleshmob sıaqty ádisterdi qoldandy.
Kez kelgen narazylyq saıası kúshke aınalý úshin olardy saıası ınstıtýttar men bılikke yqpal etýshi toptar qoldaýy tıis. Áıtpese, qozǵalys qur sóz bolyp qalady da, áreketi sátsizdikke ushyraıdy.
«Qarsylasý» qozǵalysynyń saıası dińgegin Armenıa alánsy men «Chestımeıý» alánstary qurady. Armenıa alánsy Dashnaksýtún men «Qaıta túlengen Armenıa» saıası partıalar birlestiginen turdy. Al «Chestımeıý» alánsy Armenıanyń respýblıkalyq partıasy men «Otan» partıalary birlestigi. Bul saıası kúshter 2021 jyly kezekten tys saılaýdan aldyn qurylǵan. Basty qarsylasy Nıkol Pashınán.
Sondaı-aq, qozǵalysty «Zartonk» ulttyq-hrıstıan partıasy, «5165» ulttyq konservatıvti qozǵalysy, Armenıanyń hrıstıan-demokratıalyq odaǵy jáne ózge de azamattyq kúshter qoldady.
Keıbir derekter narazylardyń sany 50 myńǵa jetti deıdi. Qalaı degenmen de, azamattyq belsendilik nátıjesiz aıaqtaldy. Pashınán shahmat taqtasynda saıası qarsylastarynyń aldyn orap ketti. Basty aılasy kezekten tys parlament saılaýyn uıymdastyrý edi. Ol saıası qýlyǵyn ekinshi ret iske asyrdy. Alǵash ret 2019 jyly qoldanyp edi. Bul saıası tehnologıany postkeńestik keńistikte keń kólemde qoldanady.
2021 jyly ishki saıası daǵdarys kezinde ol taqymyn basty da táýekelge bardy. Sóıtip, aıy ońynan týyp úshinshi ret premer-mınıstr laýazymyna taǵaıyndaldy. Onyń jetekshiligindegi «Azamattyq kelisim» partıasy saılaýda jeńiske jetti. 53 paıyzdan asa daýys alǵan onyń partıasy Parlamenttik úlken fraksıany qurady. Endi kez kelgen saıası bastamalardy parlament arqyly júzege asyrýyna múmkindik týdy.
Áıtse de, premer-mınıstrdiń bedeli taǵy túsýi múmkin. Muny 2022 jylǵy tamyzdaǵy áskerı qaqtyǵystan keıingi halyqtyń narazylyǵy dáleldeıdi. Tamyzdaǵy qaqtyǵysta Armenıa taǵy da jeńildi. Eldegi opozısıalyq kúshter men narazylar osyndaı pikirde. Olar eki el arasyndaǵy kelisim- shartqa kelispeı otyr.
Byltyr qyrkúıekte Armenıa Premer-mınıstri Nıkol Pashınán Ázerbaıjanmen kelisim-shartqa qol qoıamyz dep málimdegen. Kóp uzamaı, opozısıalyq kúshter men narazy toptar oǵan kelispeı saıası talaptar qoıa bastady. Olar Úkimet ǵımaratynyń aldyna jınalyp «Pashınán-satqyn» dep urandata bastady.
Narazylardyń bir bóligi Parlamenttiń aldynda da jınaldy. Olar kólik qozǵalysyn shektegen. Ǵımarattyń aldynda bılikti Armenıa men Arsahtyń múddesin qorǵaı almady dep aıyptaǵan.
Narazylyqqa Premer-mınıstrdiń parlamentte sóılegen sózi túrtki boldy. Ol onda Armenıanyń kelisimge kelýge daıyn ekenin jáne bul narazylyq týdyratynyn bilemiz dep málimdegen. Biraq sonda da shartqa qol qoıamyz. Bizge 29800 sh. km aýmaǵy bar Armenıanyń aldaǵy beıbit ómiri qajet degen. Dál osy aýmaqty aıtýynyń da saıası sebebi bar. Sebebi, osy aýmaqqa Taýly Qarabaq enbeıdi.
Alaıda, ol narazylyq aksıalarynan keıin sózderin qaıtyp alyp, Armenıa eshqandaı qujatqa qol qoımaıdy dep málimdedi. Osydan keıin eki el arasyndaǵy daý qaıtadan órshidi.
Geosaıası oıyn alańyna aınaldy
2020 jyldan beri Taýly Qarabaq álemdik saıası oıynshylar múddesi toǵysqan geosaıası alańǵa aınaldy. Basty oıynshy- lar – Reseı men Eýropalyq odaq. Alǵashqysy baıaǵydan bul aımaqty óziniń geosaıası yqpal etý aımaǵy dep biledi. 2022 jylǵa deıin solaı bolyp keldi de. Bitimgerlik qyzmetti oıdaǵydaı jasap keldi. Alaıda, Ýkraınamen aradaǵy qarym- qatynastyń nasharlaýy Kavkaz aımaǵyna yqpalyn azaıtýda. Kerisinshe, Eýropalyq odaqtyń aımaqqa saıası yqpaly ósip keledi.
Bıyl mamyrdan beri eki el basshylary 6 ret kelissóz ústeline otyrdy. Kelissózder Máskeýde, Kıshınevte, Vashıngtonda, eki eldiń shekarasynda jáne Brússelde ótti. Máskeýde ótken kelissózder nátıjesiz aıaqtaldy. Sebebi, Pashınán UQSHU uıymyn aıyptaı bastady. Oǵan da negiz bar.
Armenıa ótken jyly qyrkúıektegi halyq narazylyǵynan keıin Qarabaq máselesin sheshýde UQSHU uıymyna ıyq artpaq boldy. Biraq uıym músheleri eki kórshi eldiń arazdyǵyna aralaspaý týraly sheshimge keldi. Quqyqtyq turǵydan bul durys sheshim. Sebebi, áskerı áreketter moıyndalmaǵan Taýly Qarabaq terıtorıasynda júrýde. Sondyqtan muny odaqtas elge jasalǵan agresıa deı almaımyz.
Brússelde ótken kelissózdi de nátıjeli dep aıta almaımyz. Onda da daýly másele sheshilgen joq. Sebebi, eki jaq ta aıtqanynan qaıtpaıdy. Nıkol Pashınán sheginetin bolsa, saıası mansabynan aıyrylýy múmkin. Al Ilham Alıev soǵystaǵy jeńisi arqyly saıası bedelin arttyrdy. Qala berdi, 2025 jyly prezıdenttik ókilettigi aıaqtalady. Sondyqtan 2024 jyly kezekten tys saılaýdy ótkizýi de múmkin. Ol da saıası naýqannan aldyn bedeline jumys isteıdi.
«Almaty-akshamý» №85, 18 shilde, 2023 jyl