Tálim – tek sóz arqyly, al tárbıe – sóz de, áreket arqyly bolady.
ál-Farabı
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Ulttyq quryltaıdyń «Ádiletti Qazaqstan – Adal azamat» atty ekinshi otyrysynda sóılegen sózinde: «Biz urpaq tárbıesine basa mán berip, jastardy jaqsylyqqa jeteleýimiz kerek. Memlekettiń eń basty baılyǵy – adam, ıaǵnı azamattar. Árbir ata-ana sanaly urpaq ósirýge basa mán berýge tıis. Sol sıaqty mektep te – bilimniń ǵana emes, tálim-tárbıeniń ordasy. Balanyń boıyna bilimmen qatar adamgershilik qundylyqtardy sińirý – ustazdyń mindeti. Osyǵan oraı balabaqshadaǵy jáne mekteptegi tárbıe isine bárimiz qoǵam bolyp mán berýimiz kerek, sondaı-aq belsene atsalysýymyz qajet. Balalar arasynda jalpyadamzattyq jáne ulttyq qundylyqtardy dáriptegen abzal. Oqýshylar mektep bitirgende, eń aldymen, adal azamat bolyp shyǵýy kerek», – dep atap kórsetti.
Atalǵan máselelerdi sheshýde tárbıe mazmunyn aıqyndaý maqsatynda «Birtutas tárbıe baǵdarlamasy» ázirlendi. Baǵdarlama ulttyq qundylyqtardy negizge ala otyryp, el biregeıligin nyǵaıtýǵa, ádiletti qoǵam qurýǵa qabiletti bilimdi, adal urpaqty tárbıeleýdi kózdeıdi. Osy baǵdarlamany júzege asyrý maqsatynda mektepke deıingi tárbıeni damytýǵa arnalǵan «Tárbıe shýaǵy» ulttyq qundylyqqa negizdelgen ınovasıalyq baǵdarlamasy daıyndalyp, jańa oqý jylynda baıqaýdan ótkizýge usynylady.
Baǵdarlamanyń negizgi fılosofıasy – jańa ıdeıany ǵulamalar ilimderi negizinde tekti urpaq tárbıeleýge baǵyttaý. Balanyń ana tilinde izgilikti qarym-qatynas jasaý daǵdylaryn qalyptastyrý, tárbıeleı otyryp bilim berýde sózden iske kóshý, áreket etý – basty qaǵıdattar. Ulttyq qundylyqtar men mádenı dástúrlerdi saqtaýda balany otbasymen yntymaqtastyq ornata otyryp tárbıeleý kózdeledi. Bilim berýdi damytýdyń ınovasıalyq-ádistemelik júıesin qurý, tárbıeni ulttyq, al bilim berý men tehnologıany álemdik deńgeıde úılestirý baǵdardyń basty tiregi retinde belgilenedi.
Tárbıeniń ulttyq bolmysy ǵulamalar ilimine súıene otyryp zamanaýı ádistermen júzege asyrylýy – qazirgi qoǵamda rýhanı qundylyqtardy jańǵyrtý, ulttyq dástúrlerdi saqtaý men tulǵalyq damýdy qamtamasyz etýdiń ózegi. Bul ilimder – balanyń rýhanı-adamgershilik bolmysyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan.
Alǵashqy tyń ıdeıa – tekti urpaq tárbıeleýde Júsip Balasaǵunnyń «Qutty bilik» eńbegi, ıaǵnı İzgilik ilimi. Bul ilimniń ózegi – balany jaqsylyqqa jeteleý. Jan men tánniń úılesimi arqyly adamdy kemeldikke, ádiletke, rýhanı tazalyqqa bastaý. İlimniń ishki qurylymy tórt negizgi qundylyqty qamtıdy: ádilet (adaldyq pen shynshyldyq), aqyl (danalyq pen tanym), qanaǵat (shúkirshilik pen sabyr), jáne taǵylym (rýhanı tazalyq pen mádenı qarym-qatynas). Bul uǵymdardy ertegi, hıkaıalar arqyly túsindirý usynylady.
Ekinshi tyń ıdeıa – Qoja Ahmet Iasaýıdiń «Hal ilimi». Bul – júrek tazalyǵy, sabyr, meıirim, kishipeıildilik sekildi rýhanı qundylyqtarǵa negizdelgen ilim. Jaqsy men jamandy ajyratý, emosıany taný, júrekti tazartý, jamandyqtan saqtaný – bala tárbıesindegi basty baǵyttar retinde usynylady. Júrek tárbıesi, ishki sezimdi basqarý, jaqsylyqqa nıettený – bul ilimniń balanyń jan álemine áser etetin tustary.
Úshinshi ıdeıa – Ál-Farabıdiń «Jan qýaty ilimi». Adam bolmysyn jan-jaqty damytýǵa baǵyttalǵan bul fılosofıalyq júıede aqyl-oı, sezim, erik-jigerdiń úılesimdi damýy kózdeledi. Tanymdyq qýat, sezimdik qýat, erik qýaty jáne rýhanı qýat – balany tutas tulǵa retinde qalyptastyrýdyń negizderi. Oıyn, tájirıbe, shyǵarmashylyq áreket, logıkalyq oılaý – osy qýattardyń damýyna jaǵdaı jasaıdy.
Tórtinshi ıdeıa – Abaıdyń «Tolyq adam» ilimi. Júrek, aqyl, qaırat úndestigi arqyly kemel adam bolý – tárbıeniń maqsaty. Meıirimdi, parasatty, erik-jigeri myqty tulǵa qalyptastyrý – Abaıdyń iliminiń ózegi. Jaqsy sóz ǵana emes, jaqsy is – bul ilimde tárbıeniń amaldyq sıpaty aldyńǵy orynǵa qoıylady. Balany eńbekke, tártipke, shydamdylyqqa baýlý – osy joldaǵy naqty qadamdar.
Besinshi ıdeıa – Shákárimniń «Ar ilimi». Ar-uıat, ujdan uǵymdaryn balanyń boıyna sińirý – ishki tártip pen rýhanı tazalyqty qalyptastyrýdyń irgetasy. Balanyń ishki mádenıetin qalyptastyrý, ertegi, mysal, róldik oıyndar arqyly adaldyqqa baýlý – ar ilimin is júzinde júzege asyrýdyń joly. Bul bala boıynda shynaıylyqty, jaýapkershilikti, shynshyldyqty, ádildikti tárbıeleýge múmkindik beredi.
«Balańdy óz tárbıeńmen tárbıeleme, óz ultyńnyń tárbıesimen tárbıele» degen halyq danalyǵy – baǵdarlamada basshylyqqa alynǵan basty qaǵıda. Ulttyq bolmysty saqtaıtyn, eliniń patrıoty bolatyn tulǵa tárbıeleý – «Tárbıe shýaǵy» baǵdarlamasynyń negizgi maqsaty. Oıyn arqyly tárbıe berý – negizgi tásil. Balanyń erkin damýyna jaǵdaı jasaıtyn, izgilik pen baýyrmaldyqqa baǵyttalǵan ortany uıymdastyrý – pedagogtyń kásibı mindeti.
Baǵdarlama aıasynda ádiskerler men tárbıeshilerge arnalǵan keshendi ádistemelik quraldar ázirlendi. Olar: «Rýhanı tárbıe álemi», «Eltaný álemi», «Zıatkerlik álemi», «Óner álemi», «Salaýattaný álemi». Sonymen qatar, «Danalyqqa jol» atty hrestomatıalyq jınaq, ǵulamalar naqyldary, aýdıo-vıdeo, elektrondyq quraldar daıyndaldy. Mýltımedıalyq resýrstar men sıfrlyq tehnologıalar ulttyq mazmunmen úılestiriledi. Ulttyq oıyndardy geımıfıkasıalaý, anımasıalyq formatta mazmun usyný – tárbıe úderisin zamanaýı formatta tıimdi uıymdastyrýdyń joly.
Jalpy, bul baǵdarlama – qazirgi ata-analar men pedagogtar izdep júrgen, ulttyq bolmys pen zamanaýı jańashyldyqty biriktiretin tyń kózqarasty usynady. Ár balanyń daralyǵyn eskere otyryp, ulttyq qundylyqtarmen úılestirip, tulǵalyq damýyna jol ashady.
Jańarǵan eldiń jetistigin jahanǵa tanyta alatyn urpaq tárbıeleý – qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiliktiń kórinisi. Sanany jańǵyrtý, ultty jańa sapaǵa kóshirý tárbıe men bilim berý arqyly júzege asatyny – tarıhı aqıqat. Ǵulamalar ilimine súıengen bul tásil – ulttyq mazmundy jańǵyrtyp, otbasylyq, qoǵamdyq jáne bilim berý mekemeleriniń birligin negizdeıtin tıimdi ıntegrasıalyq model bolyp tabylady.
Jumabekova Fatıma Nıazbekqyzy
L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaqstan Pedagogıkalyq ǵylymdar akademıasynyń korespondent-múshesi. 250-den astam ǵylymı maqalalardyń, 5 monografıa, 5 baǵdarlama, 10 oqý quraly men 40-tan astam ádistemelik eńbektiń avtory. Doktoranttar men magıstranttardyń ǵylymı jetekshisi. Mektepke deıingi uıymdarǵa ǵylymı keńesshi retinde júıeli baǵyt-baǵdar berip keledi.