Toqsanynshy jyldardyń bas kezinde qazaqtyń ulttyq kıimderin Naýryzdy toılaǵanda ǵana kıetinbiz. Qosetek kóılekti, qapsyrmaly beshpet pen oıýly taqıany tek dástúrli óner ókilderi men ánshi-bıshiler kıedi dep qabyldadyq. Keıinnen uzatylatyn qyzdar qazaqtyń ulttyq kıimderin kıe bastady. Birtindep toı-tomalaqtarda qazaqy oıý-órnekti kıimder sánge aınaldy. Búginde ulttyq stıldegi kıimder men aksesýarlar jańa zamanǵa laıyqtalyp, qaıta jańǵyrýda.
Keıingi kezde qazaq qyzdarynyń arasynda taqıa kıý trendke aınaldy. Tek toı-tomalaqqa ǵana emes, teatrǵa, konsertterge, tipti kóshede de qyzdardyń taqıa kıip júrgenin jıi kezdestiretin boldyq. Taqıany tek qyzdar ǵana emes, tipti jas kelinshekter de kıip júr.
Ulttyq kıimder men buıymdar shyǵarýdy kásipke aınaldyrǵan kásipkerlerdiń aıtýynsha, taqıany negizinen 16–25 jas aralyǵyndaǵy qyz-kelinshekter alady eken.
Mınımalızm stılindegi taqıa sánde
Qazirgi zamanǵa laıyqtalyp, mınımalızm stılinde tigilgen taqıalar qazaq arýlarynyń kórkin asha tústi. Áleýmettik jelide «taqıany tek turmysqa shyqpaǵan jasóspirim qyzdar ǵana kıgen, búginde ony kelinshekter de kıip júr» degen de pikirlerdi kózimiz shalyp qaldy. Degenmen, sońǵy kezderde qyz-kelinshekterdiń, jalpy qazaq jastarynyń ulttyq naqyshtaǵy dúnıelerge degen qyzyǵýshylyǵynyń arta túskeni qýantady.
Belgili otandyq dızaıner Erkenaz Aqtileýovanyń aıtýynsha, búginde ulttyq bas kıimderge suranys joǵary. Dızaıner jubaıy Álisher Baqytpen birge alǵash qyzdarǵa arnalǵan taqıalardy shyǵara bastaǵanda bas kıimniń barynsha qazaqy naqyshta bolýyna nazar aýdarǵanyn aıtady. Olar trendke aınalǵan bas kıimdi uly Abaı kıgen taqıanyń formasyna uqsatyp jasaǵan.
«Alǵash taqıany tige bastaǵanda ózbekshe sıaqty bolyp ketpeýine, túsi tym qanyq bolmaýyna nazar aýdardyq. Taqıalardy asa qatty áshekeıleý, fýrnıtýrýany kóp qoldaný sánin ketiredi jáne kúndelikti ómirde kıýge yńǵaısyz. Qazirgi jastardyń talǵamyna saı etip, mınımalızm stılinde shyǵarýymyzdyń ózi jastardyń ulttyq kıimderge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda boldy», – deıdi Álisher Baqyt.
Dızaıner ulttyq kıimder men aksesýarlardy ǵana emes, ulttyq dúnıeniń bárin qaıta jańǵyrtyp, qazirgi zamanǵa beıimdeý kerektigin alǵa tartady. «Ulttyq kıimderimizdi brendke aınaldyrý úshin jańa zamanǵa laıyqtap, kúndelikti turmysta qoldanylýǵa yńǵaıly etip jasaý kerek», – deıdi ol.
Taqıanyń tarıhy
Qazaqtyń ulttyq kıimderiniń ishindegi eń sándisi de, mándisi de – áıel adamnyń bas kıimderi. Sonyń ishinde taqıanyń orny erekshe, óıtkeni bul bas kıimdi qyzdar ejelden-aq kúndelikti turmysta kıgen. Taqıa – barqyttan, qamqadan tigiletin jazǵy juqa bas kıim. Qazaq qyzdary kıgen taqıa erterekte altyn-kúmis áshekeılermen, aq tıyn, sýsar, bulǵynnyń úlbirlerimen sándelgen.
Ónertanýshy Sabyrkúl Asanovanyń «Qazaqtyń ulttyq kıimderi jáne qolóneri tarıhy» eńbeginde qazaqtar ulttyq bas kıimderin XV ǵasyrda Qazaq handyǵy ornaǵannan bastap kıe bastaǵany aıtylady. HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap halyq kıimderine ózgerister ene bastaǵan.
Tarıhı málimetterge sáıkes, qazaq halqynyń bas kıimi erlerge jáne áıelderge arnalǵan bas kıimder bolyp ekige bólinedi. Áıelderge arnalǵan bas kıimder kóztartarlyqtaı erekshe bezendiriletin bolǵan. Ónertanýshylardyń aıtýynsha, taqıany turmysqa shyqpaǵan qyzdar kıgen, biraq ony kıý mindetti sanalmaǵan. Taqıa Qazaqstanǵa Orta Azıa qolónershileri arqyly kelgen desedi. XIX ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy qazaq turmysyn zertteýshilerdiń jazýyna qaraǵanda qyzdar kıetin taqıanyń tóbesi úshkirleý kelgen. XIX ǵasyrdyń sońynda tóbesi dóńgelek túrinde tutas oıylǵan, onsha bıik emes sılındr pishindisi paıda bolǵan. Qyzdar taqıasy altyn jáne kúmis kestelermen órnektelgen. Bas kıimder maıda monshaq, qymbat tastar, marjan, shashaqtarmen áshekeılengen. Qyz balalardy til-kózden saqtasyn degen senimmen taqıanyń bóbesine maıda monshaq jiptermen úki taqqan. Úki - qazaqtyń túsiniginde ásemdiktiń belgisi. Erterekte kıimderdiń etek-jeńine oıý-órnek salý, úki taǵý jyn-perilerden, pále-jaladan, aýrý-syrqaýdan qorǵaıdy degen senimnen týǵan. Sondaı-aq, úkini taqıa, sáýkeleniń tóbesine, dombyraǵa, besikke qadaǵan.
Qazaq qyzdary úkili taqıany úsh jasynan bastap 18 jasqa deıin, ıaǵnı boıjetkenshe kıgen. Bes jasqa tolǵanda shashyn órip, sholpy taqqan. Al boıjetken soń kámshat bórik kıgen. Qyzdardyń taqıasy qyzyl, alqyzyl, kúlgin, jasyl tústermen barqyt sekildi matadan syryp tigilgen. Ol túrli-tústi monshaq-marjanmen bezendirilgen.
Halqymyzda taqıa – tek qyzdardyń ǵana emes, er adamdardyń da bas kıimi. Er adamdardyń arasynda taqıany tastamaı kıetinder bar. Erlerdiń taqıasy áshekeılermen bezendirilmeıdi, olar bıik tóbeli, tegis tóbeli, úshkir tóbelisin kıedi. Olarǵa múıiz, shyrmaýyq sekildi órnekter salynady, taqıa púlishten, al astaryn jibek matadan tigiledi.
Keıde aýlada oınap júrgen kishkene qyzdardyń arasynda basyna hıdjap kıgen balaqaılardy baıqap qalamyn. Qurdastarymen esi shyǵyp júgirip, sekirip oınap júrgen qyz balalar basyna ne úshin oramal taǵyp júrgenin ózderi de túsinbeıdi. Bala ǵoı. Ata-anasy basyna oramal taǵyp bergen soń solaı júre beredi. Osyndaıda óz tamyrymyzdan ajyrap, ne qazaq emes, ne basqa emes, árkimge elikteýish halyq bolyp ketkenimizge qynjylasyń. Sondyqtan ulttyq kıimderimizdi kıýdiń de ózindik syry, ereksheligi, mán-maǵynasy bolatynyn bile júrsek eken.