Ótkendi bilý – óskenniń belgisi

Aqtamberdi jyraý bylaısha jyrlapty: «Jaýǵa shaptym, tý baılap, Shepti buzdym aıǵaılap, Dushpannan kórgen qorlyqtan, Jylady júrek, qan qaınap, Eldi, jurtty qorǵaılap, Ólimge júrmiz bas baılap». Sóıtip, qazaq qamy úshin babalarymyzdyń qany az tógilmedi, batyrlarymyz óziniń búkil ómirin at ústinde ótkizdi. Qara qazan, sary balanyń qamyn oılaǵan ata-babanyń maqsaty táýelsizdik alý boldy. Sol táýelsizdikti HH ǵasyrdyń sońǵy jyldarynda aldyq, Qazaq eli óz aldyna derbes memleket boldy. Endeshe, muny qolymyzǵa qonǵan baqyt qusy dep eseptesek, artyq bolmaıdy. Árıne, táýelsizdikke qol jetkizý úlken baq desek te, ony saqtap qalý, baıandy etý – zor mindet.

Biz tarıh aldynda, bolashaq urpaq aldynda jaýaptymyz. Sondyqtan da osy otyz jyl bederinde kóptegen aýqymdy jumystar da atqaryldy. Bul ońaıǵa túsken joq. Tapshylyqqa tap bolyp, qolymyz jipsiz baılanǵan kezderimiz az bolǵan joq. 1990-1995 jyldardyń aralyǵynda ekonomıkanyń 42 paıyzynan aıyryldyq. Óndiris oryndarynyń 52 paıyzy toqtap qaldy, aýyl sharýashylyǵynyń 49 paıyzy joǵaldy. Jalpy, biz Táýelsizdik jyldary ekonomıkalyq ári qarjylyq daǵdarysty basymyzdan keshtik. 1991-1993 jyldarǵa jalǵasqan daǵdarys sonyń eń bir aýyr tusy edi. Surapyl ınflásıa osy jyldary 5573 paıyzǵa jetip, bar-joǵy úsh jyldyń ishinde baǵa 55 ese ósip ketti. Bul eń keremet degen kásiporyndardyń ózi kótere almaıtyn óte aýyr soqqy bolatyn, osylaısha jalpy ekonomıkaǵa bankrottyq qaýpi tóndi.

Bolashaq degende oıǵa birinshi kezekte Qazaqstannyń 2030 jylǵa deıingi damý strategıasy túseri anyq. Árıne, qas qaraıa qarańǵylyq tumshalap, dúken sóreleri jylan jalaǵandaı bos qalyp, el erteńin kózge elestetýdiń ózi qıynǵa túsken shaqta osyndaı órshil de batyl baǵdarlamaǵa senimsizdikpen qarap, ony qıal-ǵajaıyp ertegige balaǵandar da tabylǵan edi. Sol kezde men de kúmánmen qaraǵanym esimde. Degenmen, oılana kele, «Qazaqstan-2030» strategıasynyń qýaty osyndaı dúrmegi mol dúnıe dúbirlep jatqan kúrdeli shaqta keleshekke senimmen kóz tigýinde jatqanyn túısindim. Biz shyn máninde el bolady ekenbiz, keleshegimiz kemel eken dep tolqydym. Shyny kerek, uzaq merzimdi strategıa bárimizdi qanattandyrdy. Qysqasy, strategıa áýpirimdep tirshilik keshý emes, kerisinshe, ondaǵan jyldarǵa baǵdarlanǵan ósip-órkendeýdiń strategıasy bola bildi. Bulaı dep otyrǵanym, atalǵan qujatta aıqyndalǵan basym­dyqtar ret-retimen júzege asyp, qazir naqty nátıjelerge kýá bolyp otyrmyz. Solardyń keıbirine toqtala ketkenimiz oryndy bolar.

Eń bastysy, Qazaqstan álemdik saıasat sahnasynda pikirin ashyq bildiretin bas­tamashyl el retinde tanyldy. Máselen, 1991 jylǵy 29 tamyzda óz erkimen álemdegi tórtinshi ıadrolyq arsenaldan bas tartty. Búginde elimizdiń ıadrolyq qarýdan bas tartý bastamasy – ózgelerge úlgi. Sondaı-aq Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti jáne Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn qurýǵa Qazaq­stannyń belsene qatysqanyn aıta ketý jón. 2010 jyly EQYU samıtiniń elordada ótýi de, 2017-2018 jyldardaǵy BUU Qaýipsizdik Keńesine turaqty emes múshe retinde enýi men atalǵan uıymǵa tóraǵalyq etýi de Qazaqstannyń jer-jahannyń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyna erekshe kóńil bólgenin aıǵaqtaıdy. Qazaqstannyń bastamasymen Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń irgetasy qalanyp, qazirgi tańda uıym 184 mln turǵyny bar alyp aýmaqty qamtıtyn, ómirlik mańyzy bar saýda-ekonomıkalyq dálizge aınaldy. Uıymǵa múshe memleketterdiń syrtqy saýda aınalymy 750 mlrd AQSH dollarynan asqan, kiriktirilgen ishki jalpy ónim baǵasy 2 mlrd dollardy eńsergen. Elordada ótken EXPO-2017 kórmesi bolsa, energıanyń ekologıalyq taza jáne jańartylǵan kózderin damytý jónindegi álem ǵalymdarynyń erik-jigerlerin biriktirýge kúsh saldy. Al Sırıadaǵy shıelenisken jaǵdaıdy saıası jolmen sheshýde «Astana prosesi» retinde tanylǵan bitimgershilik jıynnyń tıimdiligi halyqaralyq qoǵamdastyq tarapynan joǵary baǵalandy.

Álemdik qaýipsizdikti, turaqtylyqty qamtamasyz etýdiń birden-bir joly – tatýlyq pen ózara kelisim ornatý. Bul baǵyttaǵy Qazaqstannyń dinaralyq jáne órkenıetaralyq dıalog órbitýdegi mańyzdy bastamasy – 2003 jyldan beri shaqyrylyp kele jatqan Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezi deýge tolyq negiz bar. Óz jerinde túrli etnostar men din ókilderi beıbit ómir súrip jatqan Qazaqstan astanada bir ústel basyna musylman, hrıs­tıan, býddızm, ıýdaızm jáne basqa da dinderdiń qaıratkerlerin jınap, ózekti degen halyqaralyq máselelerdi birlesip sheshýdiń joldaryn talqylaýǵa múmkindik jasady. İrgeles memlekettermen beıbit kórshilik qarym-qatynas el ómirinde mańyzdy ról atqaratyny belgili. Sondyqtan elimiz táýelsizdik alysymen 13 jyl boıy shekarany delımıtasıalaý máselesimen aınalysty. Nátıjesinde, 1999 jyly Qytaımen aradaǵy memle­kettik shekara tolyq sheshilip, Qytaı men Qazaqstan Úkimetteri arasynda tıisti shartqa qol qoıyldy. Keıin Re­seımen, Qyrǵyzstanmen, Ózbek­stanmen, Túrikmenstanmen kelissózder júrgizildi. 2018 jyly Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi konvensıasyna qol qoıylǵannan soń qurlyqtaǵy ǵana emes, teńizdegi shekara da birjola aıqyndalyp, túpkilikti bekitildi.

Osylaısha, Qazaqstan álem jurtshylyǵynyń senimine ıe bolyp, álemdik bıznes tutqalaryn ustaýshy sheteldik ınvestorlardyń nazaryna ilikti. Onyń basty dáleli iri ınvestorlar – Shevron, Brıtısh Petroleým, Mıttal, Samsýng, Djeneral elektrıks, Djeneral motors, basqa da álemdik bıznes shyńyndaǵy kompanıalardyń Qazaqstan ekonomıkasyna senimdilikpen úles qosýy der edik. Táýelsizdik jyldary elimizge 300 mlrd dollardan astam ınvestısıa tartyldy, bul otandyq ekonomıkanyń bel jazyp, jedel damýyna jol ashty. Aıtalyq, 1999-2007 jyldary aralyǵynda memlekettiń İJÓ ósimi jyl saıyn ortasha eseppen on paıyzdy qurady. 2009 jyldan iske asyrylǵan údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy sheńberinde ónerkásiptegi óndiristiń kólemi 10,3 esege deıin ulǵaıdy. 1991 jylmen salystyrǵanda eńbek ónimdiligi eki ese artyp, 2014 jyly 46,7 myń AQSH dollaryn qurady, al bul álemdik orta kórsetkishten 44 paıyzǵa joǵary. Qyzmet kórsetý salalary da damýǵa bet aldy. 1990 jyldar basynda Qazaqstannyń árbir úshinshi turǵyny kedeılik sheginde kún keshse, qazir kedeılik deńgeıi 5,7 paıyzdan aspaıdy. 1991 jyldan bergi kezeńde zeınetaqynyń ortasha mólsheri 227 ese ulǵaıyp, sońǵy on jyldyń júzinde jyl saıyn 15,7 paıyzǵa ósýde. 2017 jyly jan basyna shaqqandaǵy ishki jalpy ónim álemdik ortasha deńgeıden asyp, 10 508 AQSH dollary shamasynda boldy.

Toqsanynshy jyldardyń basynda naryq kelip esik qaqqanda, buryn kásipke beıimi joq dep eseptelip kelgen qazaq azamattarynyń sál abdyrap qalǵany da ras. Qazir, shúkirshilik dep aıtaıyq, dalamen birge qalada da óziniń sharýasyn dóńgeletip áketkender barshylyq. Shaǵyn jáne orta bıznes sany 35 ese ósti. 2011 jyly elimiz Dúnıejúzilik bank reıtıńinde bıznes júrgizý boıynsha 47-shi orynǵa ıe boldy. Qazaq «Qoly qımyldaǵannyń – aýzy qımyldaıdy» demeı me? Óıtkeni, bul naryq kezi. Sondaı-aq óz basym Úkimet «Jumyspen qamtý-2020» baǵdarlamasyn qabyldap, jumyspen qamtý máselesinde buryn-sońdy bolmaǵan qadamdar jasady dep esepteımin. Birinshiden, baǵdarlama boıynsha, jumyssyz azamat eki qolyna bir kúrek tabýǵa shyn nıet etse, aýdan, qalalardan ashylǵan jumyspen qamtý ortalyqtaryna tirkeledi. Mamandyǵy saı keletin mekemege joldama beredi. Bolmasa bos jumys oryndarynyń jármeńkesi ótedi. Sol jármeńkede baǵy janýy múmkin. Al onyń mamandyǵy boıynsha qyzmet orny múlde tabylmaı jatsa, ony basqa mamandyq, ıaǵnı naryqtaǵy suranysqa ıe mamandyq alýǵa, ne qaıta daıarlaýǵa usynys aıtylady. «Joq, men eshkimge baǵynyshty bolmaımyn, ózim jumys ornyn ashyp, baǵymdy bıznes salasynda synap kóremin» dese, onda oǵan shaǵyn bıznesti uıymdastyrý úshin baǵdarlama aıasynda 3 mln teńgege deıin nesıe beriledi. Bul qarjynyń basqalardan ereksheligi, sharýań dóńgelenip ketkenshe nesıe tóleýden bosatatyn demalysy bar. Minekı, osyndaı múmkindikterdiń arqasynda jumyssyzdyqtyń deńgeıi 10 esege deıin tómendep, 2020 jyly 4,8 pa­ıyzdy qurady.

Qazaqstannyń jetistikteriniń endi biri – halyqaralyq standart boıynsha Qazaqstannyń bilim berý salasynyń damyǵan elderdiń tobyna engendigi. 2000-2010 jyldardyń aralyǵynda bilim salasyna bólingen qarjy 9 ese, ıaǵnı 100 mlrd-tan 900 mlrd teńgege deıin ósti. Nátıjesinde, Inovasıalyq-zıatkerlik mektepter, «Bolashaq» baǵdarlamasy, Nazarbaev Ýnıversıtet jáne basqa bilim berý oryndary iske kiristi. Densaýlyq salasynda da ilgerileý baıqalady. Máselen, 2019 jyly symsyz mehanıkalyq júrek ornatý operasıasy álemde alǵash ret Qazaq elinde, Qazaq jerinde jasaldy. Ǵalamshar halqyn eleń etkizgen medısınadaǵy sensasıalyq operasıanyń alǵashqy nátıjeleri Astanada jarıa etilip, onymen tanysýǵa shetelden ǵalymdar arnaıy keldi. Búginde Qazaqstanda júrekke jyl saıyn 60 myńǵa jýyq operasıa memleket esebinen jasalady! Nátıjesinde, júregi aýyratyndar 30 paıyzǵa azaıyp, olar naýqasynan aıyǵyp qana qoımaı, tolyqqandy jumys isteýge múmkindik alyp otyr. Sonymen birge transplantologıa salasy da qarqyndy damyp kele jatyr.    

Túptep kelgende, keleshek urpaqqa uly mura jasalynyp jatyr. Myqty memleket, jańa ekonomıka, birtutas qoǵam quryldy. Óte qysqa merzimde jańa astana boı kóterdi. Búgingi kúni elorda – túrli baǵyttaǵy ıdeıalardyń, sondaı-aq Qazaqstannyń ekonomıkasynyń, mádenıeti men saıası ómiriniń ortalyǵyna aınaldy. Memleket mártebesin bıiktetip, halyqaralyq qarjy naryǵyndaǵy ornyn anyqtaýda valútanyń mańyzy zor ekeni belgili. Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵannan soń araǵa eki jyl salyp ulttyq valútasyn aınalymǵa qosty. Osylaısha, ǵasyrlar boıy ańsap jetkizgen azattyq ózimizdiń tól teńgemizben saýda jasap, derbes altyn-valúta qorymyzdy qalyptastyryp, Ulttyq bankti qurýǵa yqpal etti.               

Qazaqstan óz Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna jańa ǵana jetti, tarıh úshin bul qas-qaǵym sát, al jańǵyrtýlardyń túbegeıligi men tereńdigin eskergende bul jyldar tutas dáýirge teń, sondyqtan da ol kóp qıyndyq kórgen, óz memle­ket­tigine qaıtadan qol jetkizgen qazaq halqynyń «Jańǵyrý dáýiri» dep atalýda. Mine, osylardyń bárine halyq­tyń aýyz­birshiliginiń, kúsh-jigerin jumyl­dyrýdyń, el basshylyǵynyń sarabdal sheshimderiniń nátıjesinde qol jetkizdik. Myna bir jaıtqa da nazar aýdarǵym keledi. Kóbimiz kúndelikti qym-qýyt tirshiliktiń qamymen júrip, jaqsy ózgeristerdi tek solaı bolýy qajet sıaqty qabyldaımyz, ári pendeshilikpen bolǵan ústine bola berse eken deımiz. Qazaqstannyń álemdik úderisterdegi kóshbasshylyq rólin de ózgeshe bolýy múmkin emesteı kóremiz. Al shyndap kelgende, munyń astarynda Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń, onyń serikteriniń orasan zor qajyr-qaıraty men janqıarlyq eńbegi jatyr.

Jýrnalıs retinde saparlas bolǵan kezderi men Qasym-Jomart Toqaevtyń Parlament Senatynyń spıkeri kezinde halyqaralyq kezdesýlerde qıadan jol taba otyryp, óziniń dáıekti paıymdarymen eliniń múddesin qorǵaı biletinine áldeneshe ret kóz jetkizdim. Ol kisiniń aǵylshyn tilinde móldiretip sóılegenin kórýdiń ózi, al qytaı tilinde berilgen suraqtarǵa qınalmastan sol tilde jaýap qaıtarýlary qandaı ǵanıbet deseńizshi. Jas táýelsiz elimizdiń tizginin berik ustap, ony etek-jeńin jınaǵan irgeli elge aınaldyrǵannan keıin Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Ortalyq Azıada alǵash ret beıbit túrde bılikti Qasym-Jomart Toqaevqa tabystaýy beker emes. Óz kezeginde ol Memleket basshysy mindetine kiriskennen bastap syndarly sabaqtastyqqa ıek artatynyn anyq ańǵartty. Eki jyl buryn Prezıdenttik laýazymdy qabyldap alǵanda da, saılaýaldy baǵdarlamasynda da, ulyqtaý rásiminde sóılegen sózinde de, halyqqa Joldaýlarynda da naqty úsh máselege – damýǵa, ádiletke jáne sabaqtastyqqa basymdyq berip keledi ári «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» formýlasyn jáne «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn basty qaǵıdat retinde ustanatynyn málimdedi.

Aıta keterligi sol, keıingi eki jyl álemde de, elimizde de tótenshe jaǵ­daılarǵa toly boldy. Prezıdenttik saılaýdan soń ile-shala Arystaǵy qarý-jaraq qoımasy jaryldy, byltyr Qor­daıdaǵy janjal eń ózekti áleýmettik máselelerdiń tutas shoǵyryn kórsetip berdi, Ózbekstanda jarylǵan sý qoımasy Maqtaaraldaǵy aǵaıyndy ábden ábigerge saldy. Qasym-Jomart Toqaevtyń osyndaı jaǵdaılardyń bárinde shuǵyl den qoıyp, batyl sheshim qabyldaýy halyqtyń senimin kúsheıte tústi.

Qazirgideı álemdik ekonomıkalyq jáne COVID-19 daǵdarystary kezinde de memleket azamattarǵa, shaǵyn jáne orta bıznes ókilderine qoldaý kórsetip keledi. Álemdi jaılaǵan indettiń bizdiń elimizdegi qarqyny Prezıdenttiń der kezinde qabyldaǵan sheshimderiniń arqasynda meılinshe báseńdedi. Memleket basshysynyń pármenimen daǵdarysqa qarsy sharalar úshin 6 trıllıon teńgege jýyq qarjy bólindi. Jumyssyz qalǵan adamdarǵa 42 500 teńge mólsherinde tólem jasalyndy, bul kómek 4,2 mıllıon adamdy qamtydy. Bir mıllıondaı muqtaj otbasy azyq-túlikpen jáne qajetti zattarmen qamtamasyz etildi. Asa bir qıyndyqqa tap bolǵan kásipkerler úshin salyqtar men basqa da tólemderdi tóleý merzimi uzartyldy. 700 mynan asa kompanıa men kásipkerler úshin salyq júktemesi azaıtyldy, sol arqyly olar bir trıllıon teńgege jýyq qarjyny únemdeýge múmkindik aldy. Aýyl sharýashylyǵyna kóktemgi egis naýqanyn uıymshyldyqpen ótkizý jáne ónim óndirýdi molaıtyp, azyq-túlik qaýipsizdigin nyǵaıtý úshin 200 mıllıard teńge qarjy bólindi.

Árıne, shyǵý tegi belgisiz koronavırýs syndy erekshe qubylysqa dýshar bolyp otyrǵanda áli qıynshylyqtardyń oryn alary sózsiz. Sondaı-aq ómir, tirshilik bolǵannan keıin onyń kemshin tustary da kezdesedi. Kemshilik bolmasa qoǵamnyń damymaıtyny taǵy anyq. Biraq sol kemshilikterdi boldyrmaý, al bolǵan jaǵdaıda der kezinde sylyp tastap otyrý baǵytynda áreket etý kerek. Taǵy bir másele – adamgershilik, janashyrlyq tárizdi qasıetter adam úshin aýadaı, sýdaı, kúndeı árdaıym kerek-aq. Ásirese, qazirgi sanany aqsha bılegen zamanda qazaq bop qalý úshin qajet. Sondyqtan bizge elge degen ińkár súıispenshilik, jurtqa degen izgi júrek kerek. Bul sóz qazirgi kezde baılyǵy men mansabyna masattanǵan baıshykeshterge úlgi bolsa, ıgi.

Myna bir jaǵdaı da esimizde bolǵany jón. Keıbir áleýmettik saladaǵy zertteý­lerge súıensek, bizdiń elimizde ortasha toptyń sanatyna jetý úshin turaqty ortasha tabys jan basyna shaqqanda: aılyq 2-2,5 myń dollar jáne 25-30 sharshy metr turǵyn úıi bolýy kerek. Árıne, mundaı turmys deńgeıi bizde joq. Zertteýshiler orta topqa jetý úshin árbir el azamatynyń eń tómengi tabysy 60-70 myń teńgeden kem bolmaýy kerek degen de pikir aıtady. Ortasha tabystyń eń tómengi deńgeıinen de biz alshaq jatyrmyz. Sondyqtan da naqtyly qadamdar qajet.

Týr Heıerdaldyń sharbaǵynda qazirgi ómirimizge dál aıtylǵandaı jazýlarmen aıshyqtalǵan kún saǵaty ornatylǵan deıdi. Onda táýliktiń qaı mezgilinde kóz júgirtseń de: «Adam, adamnyń jumys isteıtin ýaqyty boldy» degen ushqyr sózderdi oqýǵa bolady eken. Alashtyń ardaqty azamaty Ahmet Baıtursynulynyń da: «Ár urpaq ózine artylǵan júkti jeter jerine aparyp tastaǵany durys, áıtpegende bolashaq urpaǵymyzǵa asa kóp júk qaldyryp ketemiz. Keıingi urpaq ne alǵys, ne qarǵys beretin aldymyzda zor sharttar bar» degeni bar. Endeshe «Men halyqqa bergen ýádelerimdi mindetti túrde oryndaımyn» degen Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń janyna bárimiz toptasyp, halqymyzdyń ál-aýqatyn meılinshe joǵary sapa deńgeıine kóterýge, Qazaq elin damýdyń taban jolynan órkenıettiń dańǵyl jolyna túsirýge birlese kúsh salaıyq.

 Nur-Sultan