Ótken aptada Sankt-Peterborda halyqaralyq ekonomıkalyq forým ótti
«Toıdyń bolǵanynan boladysy qyzyq» deýshi edi. Forým bolardan birer kún aldyn Reseılik aqparat quraldary is-sharaǵa Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev kelmeıtin bolypty dep jarysa jaza bastady.
Byltyr Prezıdentimiz Taıvan, Kosova, Ońtústik Osetıa, Abhazıa sekildi ózderin táýelsiz elmiz deıtin kvazımemleketterdi Qazaqstannyń moıyndamaıtynyn málimdep edi. Sóziniń sońynda tizimge LHR men DHR-di de qosty. Bul málimdemeni kózi ashyq, kókiregi oıaý azamattarymyz uzaq kútken edi. Reseı aqparattary osyny sebep etýde.
Halyqaralyq qatynastarda daý týdyratyn eki qaǵıda bar. Biri halyqtardyń ózin-ózi aıqyndaýy, al ekinshisi memlekettiń birtutastyǵy. Jer dese, qany qaınamaıtyn qazaq joq. Sondyqtan da biz memleketimizdiń birtutastyǵyna mán beremiz. Ýnıtarlylyq qanymyzǵa sińgen. Ony Ata zańymyzǵa da bekitkenbiz.
Áıtse de, forýmǵa barmaýdyń sebebi basqa edi. 8 maýsymda Abaı oblysynyń «S emeı ormany» rezervatynda órt bastaldy. Órtke oranǵan aýmaqtyń kólemi artyp, jaǵdaı ýshyqty. Memleket basshysy shuǵyl túrde oblysqa baryp, tilsiz jaýmen kúresti óz qolyna aldy. Tipti, Vetnamǵa jumys saparyn keıinge qaldyrýǵa týra keldi. Mundaı jaǵdaıda Peterbordaǵy forýmǵa barmaıtyny aıtpasa da túsinikti. Bul kórshini syılamaǵandyq emes. Kerisinshe, onyń da jaǵdaıyn oılaý. Sebebi, órt der kezinde aýyzdyqtalmasa, kórshi eldiń aýmaǵyna ótý qaýpi de boldy.
Peterbor halyqaralyq ekonomıkalyq forýmy 1997 jyldan beri ótkiziledi. Bıyl 26-ret ótti. Elimizdiń prezıdentteri forýmǵa bar- joǵy 5 ret qatysqan eken. Sharaǵa postkeńestik elderdiń basshylary da kóp qatyspaǵan. Emomolı Rahmonov (Tájikstan), Gýrbangýly Berdymýhammedov (Túrkimenstan), Islam Karımov (Ózbekstan), Vıktor Iýshenko (Ýkraına), Mıhaıl Saakashvılı (Grýzıa) jáne Ilham Alıev (Ázerbaıjan) 2007, 2008 jyldary qatysqan.
Budan bólek, forýmǵa halyqaralyq qaýymdastyq tarapynan qyzyǵýshylyq ta azaıyp barady. Degenmen, bıyl oǵan SHYU, BRIKS sıaqty uıymǵa múshe elder qatysty. Bul Máskeýdiń osy baǵytta ekonomıkalyq yntymaqtastyq ornatyp jatqanynyń kórinisi.
Postkeńestik keńistikte mundaı forýmdardy uıymdastyrýdyń saıası astary bar. Halyqaralyq is-shara Prezıdent ınstıtýtynyń saıası bedelin arttyrý quralyna aınalǵan. Bul tájirıbeni Reseı de qoldanady. Bıyl da Reseı Prezıdenti bul dástúrden bas tartpady.
16 maýsymda V.Pýtın jyldaǵydaı sóz sóıledi. Sóziniń basym bóligi syrtqy aýdıtorıaǵa emes, halqyna baǵyttaldy. Ásirese, eldiń ekonomıkalyq jetistikterine basa nazar aýdardy.
Degenmen, biz nazar aýdarýǵa tıis dúnıe bul emes. Batys elderiniń ekonomıkalyq sanksıasy astynda qalǵan Máskeý Azıamen ekonomıkalyq yntymaqtastyqty kúsheıtýde. Kórshi el «Soltústik-Ońtústik» transport dáliziniń áleýetin keńinen qoldanyp jatyr. V.Pýtın osy baǵytta eksport kólemin 2025 jylǵa qaraı eki ese, al 2030 jyly úsh esege arttyrýdy josparlap otyr. Onyń júzege asýyna qatysty suraqtar da jetkilikti. Mysaly, jyldyń basynda transport dálizinde ornalasqan teńiz porttary saýda aınalymynyń ósimine daıyn bolmaı shyqty. Oǵan qystyń sýyq bolyp, teńiz sýynyń qatýy áser etken. Sonymen qata r, porttardyń ınfraqurylymy da úlken kólemdi taýar tasymalyn eńsere almady.
«Soltústik-Ońtústik» – Reseı– Iran–Úndistan elderin baılanystyratyn halyqaralyq transport dálizi. Onyń tarıhy 1999 jyly úsh eldiń transport kompanıalarynyń kelisiminen bastaldy. 2022 jyly transport dálizi arqyly ótetin taýar aınalymy kúrt ósken.
Keden qyzmetiniń málimeti boıynsha ótken jyly syrtqy saýda 8,1% ósip, 850,5 mlrd AQSH dollaryn quraǵan. Eń aldyńǵy orynda Qytaı bolsa, kelesi oryndarda Túrkıa, Úndistan jáne Belorýssıa tur. Kórshi el basshysynyń málimdeýinshe Reseı EAEO, Azıa, Taıaý Shyǵys jáne Afrıka, Latyn Amerıkasy elderimen transport baılanystaryn ári qaraı da nyǵaıta bermek.
Kórshimiz 2014 jyldan beri dollardan bas tartý saıasatyn belsendi júzege asyrýda. Sol jyly Qytaı eki el arasyndaǵy saýdada ulttyq valútalaryn qoldanýǵa nıet bildirgen. Biraq 2018 jyly Pekın odan bas tartty.
Forýmda Reseı basshysy Ýkraınaǵa qatysty da málimdeme jasady. Onyń aıtýynsha, Ýkraına tarapy Reseıge qarsy shabýylyn toqtatpasa, onda ol jaqta «sanıtarly kordon» qurylady.
«Sanıtarly kordon» geosaıasatta qoldanylatyn ádis. Onyń negizgi maqsaty syrtqy jaý terıtorıasynda lımıtrofty memleketterdi qurý. Lımıtrofty memleketter jaý jaqtan keletin ıdeologıany toqtatýǵa baǵyttalady. «Sanıtarly kordon» saıasaty birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin qoldanylǵan edi. Ulybrıtanıa men Fransıa 1920–1930 jyldary Keńes Úkimeti aınalasynda lımıtrofty memleketterdi qurdy. Olar komýnıstik ıdeıanyń taralýyn tejegen bolatyn.
Máskeýdiń bul málimdemesi aımaqtaǵy geosaıası jaǵdaıǵa áser etpeı qoımaıdy. Sebebi, biz moıyndamaıtyn LHR men DHR kvazımemleketteri «sanıtarly kordon» geosaıasatynyń bir ushy ǵana bolýy múmkin.