Almatyda kıiz basý ónerinen halyqaralyq festıvál ótti. Onda ájelerimiz bastaǵan qyz-kelinshekter kıiz basty. Al qolóner baǵytynda júrgen sheberler kıizden jasalatyn buıymdardyń túr-túrin kórsetip, sheberlik saǵattaryn ótkizdi. Búgingideı jahandaný kezeńinde bilektep kıiz basqan qyz-kelinshektermen birge kóz aldyma sonaý artta qalǵan balalyq shaǵymnan ádemi kadrlar kele qalǵany.
Ol tusta bala bolsaq ta, dál qazirgi kúni «biz de analarymyzben birge, ájelerimizdiń etegine oratylyp júrip, kıiz bastyq» dep maqtanyp aıtýǵa bolatyndaı eken-aý. Iaǵnı biz bir zamanda qazaqtyń turmys-tirshiliginiń ajyramas bólshegi bolǵan kıiz basý óneriniń kórip ósken, sol proseske atsalysqan urpaqpyz.
Bizdiń ájelerimizdiń, jaz jaılaýǵa, qys qystaýǵa kóship júrgendikten, kóshpeli ómirge qolaıly óre kıiz, kesek kıiz, ot kıiz, tekemet, syrmaq, satymsaq kıiz syndy turmystyq buıymdaryn mal júninen, kıizden jasap júrip, kıiz basýdy óner dárejesine deıin kótergeni netken sheberlik!
Kıiz qoıdyń júninen jasalady. Jún taza bolý úshin, qoıdy qyryqpas buryn úsh-tórt ret aǵyndy sýǵa toǵytyp alady. Qyrqylǵan júndi sheshelerimiz aldymen eshki terisinen jasalǵan týlaqqa salyp, bobyratyp sabaıtyn. Oǵan paıdalanylatyn taıaqty sabaý dep atalatyn. Ol da arnaıy jas taldan qıyp alynyp, arnaıy kóleńkede keptiriletin bolǵan. Jún sabalyp bolǵan soń basylatyn kıizdiń kólemine qaraı shıdi jaıady da, onyń ústine júndi salyp, shabaqtaýǵa kirisedi. Marqum sheshem yńyldata ándetip qoıyp, appaq júndi bir qolymen ýystap alyp, shabaqtalǵan júnniń ústine salyp otyryp, taramys tartqan ekinshi qolynyń qyrymen basyp qalyp, úzip otyratyn. Bul jumysty bir adam ǵana isteıdi. Sonda ǵana shı betindegi júnder ala-qula bolmaı, birkelki ornalasatyn kórinedi. Sosyn qaınap turǵan ystyq sýdy shómishpen sebezgilep quıa bastaıdy. Sóıtsek, ystyq sý shabaqtalǵan jún men onyń ústine tartylǵan júndi birine-birin qosý úshin kerek eken. Odan soń bilekteý, qarpý bastalady. Aıtpaqshy, sonadaıda kıiz basýshylardyń arnaıy kádesi qara qazanda qaınap jatýshy edi.
Analarymyz shıge oraýly, ystyq býy burqyraǵan kıizdi biraz bilektep bolǵan soń kómekke bizdi shaqyratyn. Sosyn ózderi sekseýilge qaınaǵan samaýrynnyń sháıin ishýge keterde bizge, aınala júgirip júrgen bala-shaǵaǵa aıaqtaryńmen basa berińder biz kelgenshe dep tapsyryp ketetin. Uldar jaǵy shıge oraýly ystyq kıizdiń ústine shyǵyp tepkileıtin. Sosyn eresekteý ul-qyzdar bilekteýge kóshetinbiz. Áıteýir mázbiz. Bálkim, úlkenderdiń ájetine jaraǵanymyzǵa maqtanatyn bolýymyz kerek. Ári ol kúni alaqanymyz da, urtymyz da tátti mámpásıge tolyp júretin.
Al ózderi de terlep-tepship sókpen sháı iship, talqanǵa maı shylap jep, áńgime-dúken quryp, arqa-jarqa bolyp máz bolyp otyrýshy edi. Qaıran, shesheler! Kıiz basý ónerin de toı-dýmanǵa aınaldyryp jiberýshi edi-aý. Kıiz basý naýqanynda bizdiń de balǵyn bilekterimiz qyzyldy-jasyldy boıaý bolyp júretin birazǵa deıin.
On saýsaǵynan óner tamǵan sheshelerimiz bizge «Kózderińdi salyp júrińder, erteń kerek bolady. Barǵan jerlerińde kıiz basyp, alasha toqysańdar jaman ba, qolóner degen – qyzdyń sáni ǵoı» degendi jıi qaıtalaýdýan jalyqpaıtyn. Kıiz basý prosesi aıaqtalǵan kezde sheber analarymyzdyń altyn qolynan qazir ǵana shyqqan, kózdiń jaýyn urlaǵan betindegi qoshqarmúıizdi oıý-órnekteri menmundalap árirekte kún kózinde jatýshy edi birazǵa deıin.
***
Búginde kóp eshkim qabyrǵasyna kıiz tutyp, edenine tekemet tósemese de, kıiz basý óneri múldem joıylyp ketti desek, qatelesemiz. Qazir júndi óńdep, tazalap, suryptaıtyn da qurylǵylar bar. Kıiz de arnaıy mehanıkalandyrylǵan ádispen, arnaýly stanokpen basylatyn bolǵan, ıaǵnı ońaılatylǵan. Qazirgi zamanǵy baıpaq jasaý, fetr (qalpaqtyq bıazy kıiz) basý prosesteri de kıiz basýdyń dástúrli tehnologıasynan esh aıyrmashylyǵy joq deıdi qolónershiler.
Bul ónerdiń búgingi kúni de qoldanystan shyqpaǵan sebebi, kıizden jasalǵan kıimder men aıaqkıimder, ıaǵnı tabıǵı materıaldar suranysqa ıe. Bul kıimder densaýlyqqa qaýipsiz, terige, denege jaǵymdy, sýyq kúnderi jyly. Iaǵnı ekologıalyq taza ónim. Qazir qolónermen aınalysatyn kásip ıeleri kıizden kıim-keshek, aıaqkıim, túrli qorjyndar men sándi sómkeler, kádesyılar men túrli áshekeı buıymdar jasaıtyn bolǵan. Aınalyp kelgende, bári sol baıaǵy babalar izi ǵoı jalǵasyn taýyp jatqan. Burynǵy ótken ájelerimiz kıizden syrt kıimder, kıiz qalpaq, baıpaq, kıiz etik tigip, onymen úıdi jabý úshin ǵana paıdalanyp qoımaı, kıiz úıdiń ishki jasaý-jıhazdaryn, ózge de turmys-tirshilikke qajet zattardy tigýge de qoldanǵan. Máselen, aıaqqap, ábdire japqysh, kerme, keseqap, qarshyn, tutqysh, sháınekqap, tebingi, terlik, tipti kıiztúbek (besik jabdyǵy) jasap tutynǵan. Demek, bul óner urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp keledi.
Aıtpaqshy, búginde jany qazaqylyqqa jaqyn keıbir qazaqtardyń ishinde zamanaýı kotejderiniń bir bólmesiniń qabyrǵasyna oıýly kıiz tutyp, edenine tekemet nemese terme alasha tósep, tórine júk jınaıtyn sandyǵyn qoıyp, arnaıy qazaqy buıymdarmen jabdyqtaıtyndar da tabylady. Demek, biz úshin bıik óner óshpeıdi degen sóz bul.
P.S. Jylda eńbek demalysyna aýylǵa barǵanda sheshem «myna kıizińdi alyp ketpeısiń be, bite jep qoıatyn boldy ǵoı» deıtin. Ol tústa turmys qurmaǵan kezim. «Bir bólmeniń qaı jerine jaıamyn?!» deýshi edim. Jaspyz ǵoı. Bertin kele, eseıe kele kóńiline qarap «kelesi bir kelgende alyp ketemin» dep júrgende, oıýly kıiz de sánnen shyǵyp qaldy. Sóıtip, sheshem maǵan arnap ózi basqan tekemetin baqandaı 25 jyl saqtady. Kózi ketken jyly, anamnan estelik bolsyn dep, Almatyǵa arqalap keldim álgi appaq kıizdi. Jap-jańa, esh jerin kir shalmaǵan. Anamnyń qolynyń taby bilinip tur. Kıizimdi úıime ákep tósep qoıdym. Anamnyń kózi.