Almatylyqtar qoǵamdyq kólikpen júrýge bir saǵattan astam ýaqyt jumsaıdy
Almatynyń kólik qurylymyn, onyń ishinde qoǵamdyq kólik qyzmetin zamanaýı úlgide qalyptastyrý jaýapty sala mamandarynyń udaıy nazarynda. Deıturǵanmen, qala kóshelerindegi keptelister azaıar emes.
Búginde Almatynyń aýmaǵy ulǵaıyp, halqynyń sany kóbeıdi. Adam sany artqan saıyn qala tirshiligi kúrdelene túsetini belgili. Ásirese, qoǵamdyq kólikke degen suranys artatyny zańdylyq. Óıtkeni, derekterde Almatynyń qoǵamdyq kóligin kúnine mıllıonnan astam jolaýshy paıdalanatyny aıtylady. Demek, halyqtyń basym bóligi avtobýs, troleıbýs, metro sekildi kópshilik minetin kóliktermen júredi. Alaıda, bir másele bar. Jolaýshylar qoǵamdyq kólikpen A núktesinen V núktesine jetý úshin bir saǵattan asa ýaqyt joǵaltady. Oǵan basty sebepterdiń biri – kólik tyǵyny ekeni daýsyz. Statısıkaǵa sensek, keptelisten eń kóp zardap shegetinder kólik júrgizýshileri eken. Olar kúnine shamamen 360 saǵatyn, al jylyna 45 kúnin joldaǵy keptelisterge jumsaıtyn kórinedi.
Sıfrlandyrý basqarmasynyń málimetinshe, Almatyda jumys kúnderi 555 myńǵa deıin kólik júredi. Onyń ishinde tańerteńgi jáne keshki qarbalas ýaqytta 170 myńǵa deıin kólik qozǵalysy baıqalady. Olardyń barlyǵy táýligine 16 mln shaqyrym jol júredi. Álbette, olardyń ishinde qoǵamdyq kólik, jeńil kólik júrgizýshileri – barlyǵy bar. Demek, statısıka kólik keptelisteriniń kún artqan saıyn órship bara jatqanyn kórsetedi.
Qala turǵyndaryn mezi etken keptelis máselesi búginde áleýmettik jelilerde jıi talqylanady. «Jumysqa baratyn nemese qaıtatyn qarbalas ýaqytta kólik keptelisiniń saldarynan kóp ýaqyt joǵaltamyz, avtobýsty uzaq kútýge týra keledi, troleıbýstar jelide tok bolmaýy sebebinen jıi toqtap qalady, keıde tipti baǵytyn aýystyryp jatady. Jumysqa, sabaqqa keshigemiz. Ol azdaı, júrgizýshiler jolaýshylarǵa dóreki minez-qulyq kórsetip, mádenıetsizdik tanytady» deıdi olar.
Mamandardyń aıtýynsha, kólik keptelisterin týdyratyn birneshe faktor bar. Shamadan tys kólikterdiń kóptigi, aýa raıynyń qolaısyzdyǵy, joldardaǵy jóndeý jumystary, kólikterdiń jolda buzylýy men jol apattary kólik tyǵynynyń oryn alýyna birden-bir sebep. Demek, jol-kólik apaty tek joǵary jyldamdyqta ǵana emes, keptelis kezinde de oryn alady. Sebebi, kólik tyǵyz ornalasqan jolda júrý shyn máninde ótý qaýipti ári yńǵaısyz ekenin mamandar dáleldep otyr. Túptep kelgende, munyń barlyǵy kólik qatynasynyń buzylýyna ákelip soǵýda. Almaty jurtshylyǵynyń «qoǵamdyq kólikter durys júrmeıdi» dep shaǵymdanýynyń basty sebebi, mine, osy.
Erte shyqpasań, keshiktim deı ber
Kólik qatynasy, ásirese, qala shetinen kelip jumys isteıtin jandar úshin tipti qıyn. Óıtkeni, keptelistiń kókesi sol jaqta bolady. Máselen, tańǵy ýaqytta Qulja tas joly men "Altyn orda" bazary jaqtaǵy úlken joldarda tańǵy 5-ten qalaǵa qaraı aǵylatyn kólik sany kóbeıedi. Eger tańǵy 7.00-den keıin jolǵa shyqsań, jumysqa da, josparlap baratyn jerińe de keshiktim deı ber. Bul ýaqytta avtomagıstraldy joldardyń ózi kóliktiń kóptiginen bitelip qalady.
Sózimiz dáleldi bolýy úshin aıaldamalarda turǵan jolaýshylardyń birin sózge tarttyq. Ózin Azamat Erbolatuly dep tanystyrǵan azamat qalaǵa Talǵardan kelip jumys isteıdi eken. Jigit aǵasy jol qatynasynyń qıyndyǵymen kúresýge esh dármensiz ekenin bilse kerek, avtobýsty saǵattap kútetinin, kelgen kúnniń ózinde keıde, tipti, oǵan syımaı qalatynyn, adam kóp, avtobýs az ekenin aıtyp, shaǵymdana jóneldi. Iá, «joldyń jaıyn júrgen biler». Kúnde bir baǵytta jol júre bermeıtin bolǵan soń, keıbirimizge mundaı jaǵdaı tanys ta bolmaýy múmkin. Al bir avtobýspen jumysyna baryp-keletin jan úshin bul taqyryp óte mańyzdy.
Shynynda da, avtobýs óz ýaqytynan keshikken saıyn, aıaldamaǵa jolaýshylar kóp jınala bastaıdy. Sondyqtan aınalasy 5–10 mınýttyń ishinde adam qarasy qalaı kóbeıip ketkenin baıqamaı da qalasyń. Al kóp jolaýshyny kórgen júrgizýshi «avtobýsqa syımaıdy» degen jeleýmen, aıaldamaǵa toqtamastan óte shyǵady. Bul, árıne, úıine jete almaı turǵan kez kelgen jolaýshynyń júıkesine tıedi. Mundaı sátterge ózim de talaı kýá bolǵanmyn. Tipti, avtobýsymyzdyń esikteri ashylmaı qalyp, júrgizýshi otyratyn jaqtaǵy esikten túsken kezderimiz de bolǵan. Endi qaladaǵy qoǵamdyq kólik jaıynda az-kem aqparatqa toqtalaıyq.
Sebep kóp
Qazirgi ýaqytta Almatyda jolaýshy tasymaldaıtyn 138 qalalyq jáne 23 qala mańyna qatynaıtyn jalpy sany 161 turaqty marshrýt bar. Olardyń barlyǵy ózderine bekitilip berilgen baǵyt boıynsha kestege sáıkes jumys isteıdi. Basshylar kólik júrgizýshisi sol bekitilgen qozǵalys kestesin qatań saqtaýǵa mindetti ekenin aıtady. Biraq ózińiz de bilesiz, Almatynyń tirshiligi kúndiz de, túnde de toqtamaıdy. Sol sebepti de, belgilengen tártip boıynsha jumys isteý keıde múmkin bola bermeıdi.
Deıturǵanmen, qalalyq kólik júıesin úılestirip otyratyn «Almaty qalasynyń Kólik holdıńi» JSHS mamandary qarbalas sátterde barlyq baǵyttaǵy avtobýstar jolaýshyǵa lyq tolyp, qolaısyzdyq týdyratynyn jasyrmaıdy.
– Jolaýshylar aǵynynyń monıtorıńi men taldaýyn Kólik holdıńi kúnde júrgizedi. Al dıspecherler avtobýstardy barlyq baǵytta birkelki júrý úshin sharalar qoldanýǵa tyrysyp baǵady. Jol qatynasynyń qıyndaýyna birden-bir sebepshi faktor keptelis ekenin jaqsy bilesizder. Sondyqtan kinániń barlyǵyn qoǵamdyq kólik qatynasyna arta berýge bolmaıdy. Qala boıynsha avtobýstardyń jelige shyǵýy 100%-dy quraıdy. Áıtse de, marshrýttar aralyǵynda alshaqtyq bar, buǵan obektıvti sebepter kóp, – deıdi mamandar.
Oǵan mysal kóp. Máselen, keshe ýaqytynda kelgen kólik búgin keshigip, avtobýstar arasyndaǵy ınterval buzylyp jatsa, ol tek kólik júrgizýshisiniń kinási degen sóz emes. Jalpy, mamandardyń aıtýynsha, ınterval standartqa saı bolýy úshin alǵashqy aıaldamadan sońǵy aıaldamaǵa deıingi ýaqyt bir saǵatty quraýy tıis. Al eki avtobýs arasy, ıaǵnı ıntervaly shamamen 10 mınýt bolýy qajet. Máselen, qazirgi tańda Almatydaǵy qoǵamdyq kóliktiń qozǵalys aralyǵy orta eseppen 9–12 mınýtty quraıdy. Biraq qarbalas saǵattaryndaǵy kólik keptelisteri, joldaǵy jóndeý jumystary, tipti, aýa raıy da kólik qozǵalysyn tejeıdi. Osyndaı sebepter avtobýstardyń ıntervaly men kestesiniń buzylýyna, qozǵalys jıiliginiń 15–18 mınýtqa deıin ulǵaıyp ketýine sebep bolyp jatady.
Osy tusta taǵy bir jaıtty aıta ketken jón. Birinshi sońǵy aıaldamadan ekinshisine deıingi qozǵalys ýaqyty barlyq baǵyttarda marshrýttyń uzaqtyǵyna baılanysty bola bermeıdi. Máselen, Almatyda basqa marshrýttarmen salystyrǵanda, jol júrý uzaqtyǵy az marshrýttar bar.
Bul marshrýttardyń qozǵalys kestesi qıyn kósheler arqyly ótetindigine de baılanysty (kóterilý, tómen túsý jáne t.b.). Sondyqtan keıbir avtobýstardyń qozǵalys ýaqyttary basqa marshrýttarǵa qaraǵanda uzaǵyraq bolady. Aıtalyq, qazirgi tańda Almaty boıynsha eń kóp jol júretin qoǵamdyq kólik – №124 baǵyttaǵy avtobýs. Ol A núktesinen B núktesine deıin jetý úshin 77,4 shaqyrym joldy júrip ótip, buǵan 130/140 mınýt ýaqyt jumsaıdy. Sondaı-aq, eń qysqa jol júretin avtobýs retinde №133 mektep baǵytyn aıtýǵa bolady. Onyń uzyndyǵy 5,1 shaqyrym, qozǵalys ýaqyty 20/20 mınýtty quraıdy.
Almatyda bekitilgen qozǵalys kestesine sáıkes qoǵamdyq kólik saǵat 6.00-den 23.00-ge deıin júredi. Túngi ýaqytta eki baǵyt boıynsha jolaýshy tasymaldaıtyn eki avtobýs bar. Onyń birinshisi №12 baǵyt. Ol «Almaty-2» vokzalynan Medeýge deıin 06.00-den 00.30-ǵa deıin jol júredi. Ekinshisi – №3 avtobýs, áýejaıdan «Orbıta-2» shaǵynaýdanyna deıin 23.00-den 06.00-ge deıin jolaýshy tasymaldaıdy.
Al qala syrtyna jolaýshy tasymaldaýda eń uzaq jol júretin avtobýs «BAS Trade» JSHS qyzmet kórsetetin №225 marshrýt. Almaty qalasy – Esik qalasy baǵytynda júretin avtobýstyń sqema uzyndyǵy 111 shaqyrym quraıdy. Marshrýttaǵy aınalym ýaqyty ár baǵytta 90 mınýttan belgilengen.
Demek, kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń ajyramas bóligine aınalǵan kepteliske almatylyqtar ómiriniń hám ýaqytynyń bir bóligin sarp etedi. Ókinishtisi de sol, keptelispen kúresýdiń, ony joıýdyń saldaryn sala basshylary áli durys jolǵa qoıa almaı otyr. Sondyqtan bolar, kólik tyǵynyna túskisi kelmeıtin almatylyqtar múmkindiginshe baratyn jerine erte qamdanyp, ýaqytynan buryn jolǵa shyǵýǵa daǵdylanǵan.
Qoryta aıtqanda, kólik júıesi salasynyń qyzmetin jetildirý, qoǵamdyq kólikti turǵyndardyń suranysyna saı ońtaılandyrý, qala kóshelerindegi uzyn-sonar keptelisten qutylýdyń joldaryn izdestirý sekildi jumystar bir-eki kúndik sharýamen sheshile salatyn jumys emes. Bul másele sheshimin tabatyny anyq. Biraq oǵan ýaqyt qana tóreshi.
Maman pikiri:
Jumajan JAŃBYROV, tehnıka ǵylymynyń doktory, kólik salasynyń profesory:
Shekteý qoıylsa, kólik azaıady
Meniń zertteýimshe, elimizde 4 mıllıon 300 myńdaı avtokólik bar. Solardyń 50%-dan astamynyń paıdalaný merzimi 20 jyldan asyp ketken. Ol «Evro-4» emes, tipti «Evro-2»-ge saı emes. Keıde kósheden biz de maı aǵyp, tútindetip ketip bara jatqan kólikterdi baıqap qalamyz. Mine, osyndaı kólikterge shekteý qoıý kerek. Eger kóligińniń tehnıkalyq kórsetkishi standartqa saı bolsa, oǵan eshkim qarsy emes. Áıtpese, qalaǵa kirmeı, shetke qaldyr da júre ber. Qazir Almatynyń ózinde 700–800 myńǵa jýyq mashına júredi. Eger osyndaı shekteýler qoıylatyn bolsa, qalada kólik sanyn 30–35%-ǵa avtomatty túrde azaıtýǵa bolar edi. Osy salany zerttep júrgen maman retinde men syrttan kelgen kólikterdiń Almatyǵa kirýine shekteý qoıýdy usynar edim. Bul – álem elderinde bar tájirıbe. Máselen, Germanıanyń úlken qalalaryna syrttan keletin qonaqtar buǵan úırengen. Qalanyń syrtyna deıin kóligin aıdap kelip, avtoturaqqa qaldyryp, sharýasyn bitirgen soń qala syrtynan qaıta aıdap ketip jatady. Ózine de, qala turǵyndaryna da tıimdi. Eger bul usynys qoldanysqa enetin bolsa, barlyǵyńyz munyń artyqshylyǵyna kóz jetkizer edińizder. Ekinshi másele – «chas pık» – tańerteńgi 8.00 men 9.30-dyń arasy. Keshke 17.00-men 20.00-diń arasy. Nege olaı? Óıtkeni, barlyq jerde jumys saǵat 9.00-de bastalady. Al nege tańerteńgi 7-de, 8-de bastamasqa?! Nege 10.00-da bastamasqa? Onda turǵan ne bar? Máselen, stýdentterdiń sabaǵy 7-de bastalsyn. Kelesi qyzmetkerler 9-da, odan keıingiler 10-da bastasyn. Muny tek qala basshylyǵy qoldasa, keptelisti osylaı qarajatsyz da sheshýge bolady.