Almaty – Qazaqstannyń eń iri megapolısi, ekonomıkalyq, mádenı jáne áleýmettik ortalyǵy. Degenmen, qalanyń qarqyndy damýy ózimen birge sheshimi kúrdeli máselelerdi de týyndatty. Solardyń biri – kólik keptelisi.
Qalanyń basty joldarynda kún saıyn oryn alatyn uzaq keptelister – turǵyndar men qala qonaqtary úshin úlken qolaısyzdyq. Saǵattap jolda turyp qalý, taza aýanyń jetispeýi, otteginiń azaıýy men ekologıalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy – munyń bári adamdardyń densaýlyǵy men ómir sapasyna keri áserin tıgizýde. Ýaqyttyń bosqa joǵalýy men júıke shıryǵýy da kúndelikti ómirdiń kórinisine aınalyp barady.
Kólik qozǵalysynyń artýy – qaladaǵy avtokólik sanynyń kúrt kóbeıýimen tyǵyz baılanysty. Statısıkaǵa súıensek, Almatyda tirkelgen kólikter sany bir mıllıonnan asyp ketken. Bul – qala ınfraqurylymyna túsetin salmaqtyń artqanyn kórsetedi. Joldardyń tarlyǵy, turaq oryndarynyń jetispeýi jáne qoǵamdyq kólik júıesiniń áli de tolyq jetilmeýi – keptelisti ýshyqtyratyn negizgi faktorlar.
Zertteýlerge súıensek, qarbalasta júrgizýshilerdiń ortasha jyldamdyǵy 20 km/saǵattan tómen túsedi. Soǵan baılanysty qala turǵyny kúndelikti ýaqyttyń 30 paıyzyn jolda joǵaltady. Aýanyń lastanýy men jol apattarynyń jıileýi máseleni odan ári ýshyqtyrady.
Máseleni sheshý joldary:
- Qoǵamdyq kólikti jetildirý: zamanaýı, qoljetimdi jáne jyldam qoǵamdyq kólik (mysaly, metro, elektrobýs, BRT júıesi) – jeke kólikten bas tartýǵa yntalandyrady.
- Intellektýaldy kólik júıeleri (ITS): jol qozǵalysyn basqarýda sıfrly júıelerdi qoldaný – baǵdarshamdardy úılestirý, keptelis kartalaryn jasaý jáne balama baǵyttardy usyný.
- Velomádenıetti damytý: velosıped jolaqtary men qaýipsiz ınfraqurylym jasaý – qysqa qashyqtyqtarda avtokólikke balama bolady.
- Jaıaý júrginshige qolaıly orta qalyptastyrý: qala ishinde jaıaý júrýge yńǵaıly keńistikter men demalys aımaqtary qajet.
- Qala shetindegi turaqtar (Park&Ride): qalaǵa jeke kólikpen kirmeı, qoǵamdyq kólikke aýysý múmkindigin týǵyzý.
- Jumys kestesin ártaraptandyrý: keıbir mekemelerdiń jumys ýaqytyn ózgertý arqyly kólik aǵynyn bólip taratý.
Infraqurylymdy damytý: BAKAD jáne basqa jobalar
Almatydaǵy kólik keptelisin azaıtý sharalary tek ınfraqurylymdyq ózgeristermen shektelmeıdi, bul turǵyndardyń sanaly tańdaýyna, júris-turys mádenıetine de qatysty.
Almatynyń eń mańyzdy jobalarynyń biri – Úlken Almaty aınalma joly (BAKAD). 66 shaqyrymǵa sozylyp jatqan bul jol kólik trafıgin qaladan tys jerlerge aýystyrady jáne sonyń arqasynda ortalyq kóshelerge túsetin júkteme 40%-ǵa azaıady. 2024 jyly ashylǵan BAKAD qaladaǵy keptelisterdi 25%-ǵa tómendetip, aýa sapasyn jaqsartty.
Keptelisti basqarý júıeleri
Keptelis týraly málimetterdi halyqqa der kezinde jetkizý arqyly kólik qozǵalysy baǵytyn ózgertip otyrýǵa bolady. Tehnologıalardy paıdalanyp, trafıkti avtomatty túrde retteý – tıimdi ádis. Almatyda 2GIS pen naqty ýaqyt derekterin qoldanatyn SUMO baǵdarlamasy osyndaı modeldeý júrgizedi. Júıe apattardy boljaý jáne qozǵalysty meılinshe yńǵaıly etý arqyly keptelisterdi 20-30%-ǵa qysqartady.
Sol sekildi, VEGA33 kameralary BAKAD-taǵy tólqujat júıesin basqarady, júrgizýshilerdiń toqtaýsyz ótýine múmkindik beredi.
Qoǵamdyq kólikterge arnalǵan joldardy damytý jáne TODBus Rapid Transit (BRT) júıesi – Almatynyń turaqty kólik strategıasynyń negizi. 20 shaqyrymdyq arnaıy jolaq 2013 jyldan bastap qolǵa alyndy. Ol avtobýstardyń jyldamdyǵyn arttyrady. Qoǵamdyq kólikti tańdaǵan turǵyndar kózdegen jerine ýaqytyly jetedi. Avtokólikpen júrý qajettiligi azaıady.
Transit-Oriented Development (TOD) tujyrymdamasy metroǵa jaqyn aımaqtarda turǵyn úıler men dúkender salýdy usynady. Bul da jeke kólikter sanyn 15%-ǵa azaıtady. Sonymen birge, velosıped jáne elektr samokattardy damytý jazǵy maýsymda tıimdi.
Álemniń iri qalalarynyń sátti ádisteri
Basqa da elderdegi iri qalalar keptelisterdi azaıtý úshin ártúrli ınovasıalardy qoldanady. Olardyń tájirıbesin Almatyǵa beıimdeýge bolady.
Kongestıalyq alym (qarbalasta qalaǵa kirý úshin tólem) trafıkti 25%-ǵa qysqartady. Almatyda parkıng tarıfterin kóterý jáne turǵyndarǵa arnalǵan arnaıy oryndar engizý – qajetti qadam. Bul da kóshelerdegi haosqa tosqaýyl bolady.
Londonda 2003 jyly kongestıalyq alym engizilgen: ortalyqqa kirý úshin kúnine 15 fýnt tóleý kerek. Sonyń nátıjesinde trafık 25%-ǵa azaıdy. Stokgolmde de osyndaı ádis turǵyndardyń qoldaýyna ıe boldy. Sıngapýrda Electronic Road Pricing (ERP) júıesi trafıkti naqty ýaqytta retteıdi, sonyń arqasynda qozǵalys jyldamdyǵy 20%-ǵa artty.
Barselonada aqyldy trafık basqarý júıesi keptelisterdi 30%-ǵa qysqartty. Sensorlar men jasandy ıntellekt baǵdarshamdar ýaqytyn azaıtý nemese sozyp otyrady. Ispanıadaǵy osy qalada ýaqyt saraptamasy apattardy boljaýǵa kómektesedi, júrgizýshilerdiń ýaqytyn 15%-ǵa únemdeıdi.
AQSH-tyń Sıetl qalasynda Park-and-Ride júıesi turǵyndardy avtobýspen júrýge yntalandyrady. Ol qala ortalyǵyndaǵy kólik sanyn tómendetedi.
Zertteýler kórsetkendeı, bir ǵana shara tıimsiz. Sol sebepti keptelisti azaıtýdyń túrli ádister jıyntyǵyn qoldanǵan jón.
Almaty qalasynyń kólik keptelisi – tek joldyń ǵana emes, qalalyq mádenıet pen josparlaýdyń da kórsetkishi. Turǵyndardyń ekologıalyq saýaty men kólik tańdaý erkindigi ákimdiktiń ınfraqurylymdyq sheshimderimen úıleskende ǵana bul máseleniń oń sheshimi tabylady.
Qoǵamdyq kólikke kóshý, ekologıalyq jaýapkershilik jáne zamanaýı tehnologıa, bul – Almaty tynysyn ashatyn basty sheshimderdiń biri.