Balalyq shaq memlekettiń qorǵaýynda, buǵan elimizdiń basty Ata zańy – Konstıtýsıa kepildik beredi.
Memlekettiń áleýmettik saıasatynyń basym baǵyttarynyń biri – kámelettik jasqa tolmaǵandar arasynda jáne olarǵa qatysty quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý, onyń ishinde teris qylyqtar jasaý úshin jaǵdaılardy anyqtaý jáne joıý boıynsha tárbıelik, uıymdastyrýshylyq, quqyqtyq, ekonomıkalyq sharalardy júrgizý bolyp tabylady.
Kámeletke tolmaǵan jas – ártúrli qylmys jasaǵan adamdar qoldanatyn shart retinde kórinedi, óıtkeni balalar olardyń aldynda jáne eń aldymen kóptegen psıhologıalyq aspektilerge baılanysty dármensiz bolyp tabylady. Osy oraıda Almaty qalasy Alataý aýdanynyń prokýrory ádilet keńesshisi Baýyrjan Moldajanmen suhbat júrgizgen edik.
- Kámeletke tolmaǵandardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa qatysty qoǵamda qandaı problemalar ózekti bolyp tabylady?
- Balalar qylmysy, kámeletke tolmaǵandardyń jynystyq tıispeýshiligine qarsy qylmystyq quqyq buzýshylyqtar jasaý, sýısıdtik minez-qulyq, jaraqattaný, qumar oıyndar, jábirlenýshi minez-qulyq.
- Quqyq buzýshylyqtyń negizgi sebepteri men sharttary qandaı boldy?
- Kámeletke tolmaǵandardyń quqyq buzýshylyqtarynyń basty sebebi- olar óz áreketteriniń saldaryn túsinbeıdi nemese durys baǵalamaıdy, zańsyz áreketterdi qaýipti, biraq qyzyqty oıyn dep sanaıdy. Quqyq buzýshylyqtardyń sharttary ata-analar tarapynan tıisti nazardyń bolmaýy, bos ýaqyt, qolaısyz orta, qoǵamdaǵy jaǵymsyz prosester bolyp tabylady.
-Kámeletke tolmaǵandardyń jynystyq tutastyǵyna qatysty ne aıta alasyz?
-Aıta ketý kerek, aýdan áleýmettik-turmystyq turǵyda tolyq jabdyqtalmaǵan, 70% - bul jeke sektor, ýaqytsha tirkeýmen, kelýshilermen adamdar sanynyń ósýi.
Kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty jasalǵan qylmystar boıynsha turaqtylyq (33-ten 33-ke deıin), onyń ishinde jynystyq tıispeýshilikke qarsy qylmystar boıynsha (11-den 11-ge deıin) baıqalady. Kámeletke tolmaǵandardyń jynystyq tıispeýshiligine qarsy qylmystar boıynsha júrgizilgen taldaý 11 kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty qylmystar jasalǵanyn kórsetti, olardyń 8 - i Almaty qalasynyń (7 - Alataý aýdany, 1- Bostandyq aýdany), basqa óńirlerdiń - 3-i (Almaty oblysy - 2, Qyzylorda oblysy - 1) turǵyndary. 11 kámeletke tolmaǵandardyń 8-i qylmys jasaǵan kezde Almaty qalasy mektepteriniń (Alataý - 7, Bostandyq - 1) oqýshy, Almaty oblysy mektebiniń 2 oqýshysy jáne Qyzylorda qalasynyń 1 stýdenti boldy. Jas sanattary boıynsha: 13 jastan 15 jasqa deıin - 9, 16 jastan bastap - 2.
Zorlyq-zombylyqty 10 er adam jasaǵan (2 jaǵdaıda týǵan ákesi, 3 jaǵdaıda tanys, 5 jáne beıtanys jáne 1 jaǵdaıda adam anyqtalmaǵan). 15 jastan 18 jasqa deıin - 2, 18 jastan 28 jasqa deıin - 4, 28 jastan 38 jasqa deıin - 1, 50 jastan 60 jasqa deıin - 1, belgilenbegen - 1. Ulty boıynsha Qazaq- 9, belgilenbegen - 1 jumys istemeıtin - 5, jumys isteıtin - 3, stýdentter - 1. Onyń ishinde buryn qylmystyq jaýapkershilikke tartylǵan - 1 (QR QK 179- baby boıynsha, qaraqshylyq - 2008 j.).
Aıta ketý kerek, barlyq derlik qylmystyq ister boıynsha baılanys ózara júredi, ıaǵnı.bul negizgi sebep – kámeletke tolmaǵandardyń olarǵa qatysty oryn alǵan árekettiń zańsyzdyǵyn bilmeýi, ata-analardyń beıtanys adamdarmen qaýipsiz minez-qulyq erejelerin engizbeýi, balanyń ýaqyty men qarym-qatynas sheńberiniń baqylaýsyz bolýy, psıhoseksýaldyq mádenıet pen jynystyq sananyń bolmaýy.
-Qadaǵalaý organy mundaı quqyq buzýshylyqqa qalaı jaýap beredi?
-Kámeletke tolmaǵandardyń quqyqtarynyń saqtalýyn qadaǵalaý – prokýratýra organdarynyń basymdyq baǵyttarynyń biri. Biz aldyn-ala jumys isteýge tyrysamyz, Memleket basshysynyń saıasatyn, Konstıtýsıany, Konstıtýsıalyq zańdy naqty ustanamyz. Quqyq qorǵaý júıesiniń ózegi bola otyryp, biz uıymdastyrýshylyq sıpattaǵy sharalar qabyldaımyz, qoldanystaǵy zańnamaǵa túzetýler engizemiz, zańdylyqtyń barlyq buzylýyna jaýap beremiz, ártúrli jaýapkershilikke tartamyz.
-Jaǵdaıdy jaqsartýda qandaı sheshimderdi kóresiz?
-Halyqtyń mádenıetin, quqyqtyq mádenıetin arttyrý, táýekel tobyndaǵy balalardy erte anyqtaý, núktelik jeke profılaktıka, ómir súrý deńgeıin arttyrý, balalardyń qazirgi zamannyń syn-tegeýrinderine áleýmettik beıimdelýin sińirý.