Jankeshti kásip
Jahandyq jeliniń arqasynda biz sýretter men vıdeolardan áýedegi ádemi kadrlardy, sondaı-aq ushaqtyń ishinen túsirilgen ǵajap kórinister men áýejaılardaǵy ushaqtardyń fotosýretterin kórýge múmkindik aldyq. Biraq áýe kóligin júrgizetin ushqyshtardyń áńgimesin kúnde estip, bile bermeımiz. Almatylyq ushqysh Jaras Bozjigit elimizdegi eń úlken ushaqtardyń biri – Boeing-767 ushaǵyn basqarady. 5 jyldyq tájirıbesi bar maman «Aqshamǵa» suhbat berip, avıasıa salasynyń qyr-syrymen bólisti.
– Nelikten bul mamandyqty tańdadyńyz? Avıasıaǵa qalaı keldińiz?
– Nur-Sultan qalasynda ýnıversıtette oqyp júrip, bir dosymnan: «Bizde memlekettik avıasıalyq ortalyq bar. Eń bastysy, irikteý kezeńderinen ótseń, avıasıada oqýǵa múmkindik alasyń» degen usynys keldi. Biraz oılanyp, ortalyqty zerttep kórdim. Ortalyq Toqtar Áýbákirovtiń bastamasymen ashylǵan. 3-kýrsta oqyp júrgenimde avıamektepke baryp kórdim. Bastysy, ýnıversıtettegi oqýǵa kedergi bolmaýy kerek. Qyrkúıekte sabaq bastalyp, mamyr aıyna deıin arnaıy kýrs retinde oqydyq. Avıamektep balany avıasıaǵa qyzyqtyrý maqsatynda ashylǵan. Ózim aýylda óstim, meniń otbasymda, tipti, tanystarymnyń arasynda avıasıadan birde-bir adam bolǵan joq. Avıasıadan beıhabar jastardy ushqysh bolýǵa qyzyqtyratyn taptyrmas ortalyq. Avıamektepte biz 2 topta 40-qa jýyq bala oqydyq. Altaýymyz avıasıalyq akademıaǵa tústik. Solardyń ishinde úlken avıasıada men ǵana qaldym. Sebebi avıasıaǵa kelý, ushqysh bolý joly qıyn. Oqýdy bitirgennen keıin jumysqa ornalasý úshin aldyńda biraz synaqtar kútip turady. Akademıada oqyp júrip, 1-kýrstan keıin oqýymdy Fınlándıada jalǵastyrdym. Ol jaqqa memleket tarapynan 12 balaǵa grant bólingen edi. Fınlándıadan lısenzıalarymyzdy alyp, elge kelip jumysqa ornalastyq.
– Avıasıa salasynda júrgenińizge qansha jyl boldy? Áýede qansha saǵat ushtyńyz? Alǵashqy reısińiz?
– Ushyp júrgenime 5 jyl boldy. 3200-3300 saǵat ushtym. Basynda úshinshi ushqysh retinde 2 ushqyshty baqylap otyrdym. Eń birinshi Aqtaý qalasyna, Nur-Sultan qalasyna ushyp baryp keldik. Al komandırdiń qasynda ekinshi ushqysh retinde ushqanda, qasyńa tájirıbeli ekinshi ushqyshty otyrǵyzady. Tájirıbeń jetpeı jatsa, úshinshi ushqysh ornyńdy almastyra qoıady. Ekinshi ushqysh bolyp alǵash ret Almatydan Shymkent qalasyna ushtym.
– Bir aıda nemese bir aptada osynsha saǵat qana ushý kerek, artyq ushýǵa bolmaıdy degen shekteýler bar ma?
– Iá, bar. Bizge jylyna 900 saǵattan artyq ushýǵa bolmaıdy. Sondaı-aq, kompanıanyń ózindik ishki erejeleri bar. Sol ereje boıynsha 7 kún qatarynan ǵana usha alasyń, 8-kún ushqyshqa mindetti túrde demalys bolýy shart.
– Ushaqty neshe ushqysh tizgindeıdi?
– Ushaq kabınasynda 2 ushqysh bolady. Biri – komandır, ekinshisi – ekinshi ushqysh. Men qazirgi tańda ekinshi ushqyshpyn. Eki ushqyshtyń da mindetteri bolady. Komandır men ekinshi ushqysh óz mindetin atqarady. Ekinshi ushqyshtyń jumysy – komandırge kómektesý. Avıasıada komandamen jumys isteý asa mańyzdy. Reıste bir ushqysh árqashan áýe kemesin basqarsa, ekinshisi birinshisine kómektesip otyrady. Máselen, dıspecherlermen baılanys ornatady. Qaıtý reısinde biz oryn almasamyz. Ekinshisi basqaryp, birinshisi baqylaý jasaıdy.
– Ushar aldyndaǵy prosesti aıtyp berseńiz? Jumys neshede bastalady?
– Reıs aldynda arnaıy brıfıń bolady. Komandır ǵana basqarýy tıis degen arnaıy qatyp alǵan ereje joq. Shetelge ushatyn bolsa, jumys bir jarym saǵat buryn, ishki reıster bolsa, ofıske bir saǵat on bes mınýt buryn kelemiz. Shtýrmandardyń reıske daıyndap qoıǵan flaıt-josparymen tanysyp, qansha saǵat ushamyz, qansha janarmaı kerek, kelý ýaqytyn jáne aýa raıy belgilengen qujattarmen, josparmen tanysamyz. Mysaly, qonardaǵy qoný jolaǵy úsheý bolsa, ol josparda búgin bireýi ǵana isteıdi dep jazylyp turýy múmkin. Ushaq ushpaı turyp, sonyń bárimen tanysyp, ushqysh qaısysyna qonýdy aldyn ala bilý kerek. Brıfıńti 2 ushqysh ótkizedi. Ushaqqa kele sala, tehnıkalyq jaǵyn tekserip shyǵamyz.
Bortserikter bizge kelip, barlyq jolaýshy bortta dep habarlaıdy. Komandır nemese ekinshi ushqysh 3 tilde jolaýshylarmen amandasyp, qysqasha reıs barysyn, qonatyn áýejaıdaǵy aýa raıyn aıtady. Esikter jabylyp, dıspecherden ruqsat suraıdy. Qonǵannan keıin bortserik habarlaıdy. Toqtap, ushqyshtardyń qoly bosaǵannan keıin komandır reıste bolǵan jolaýshylarǵa rahmetin aıtyp, qoshtasady.
– Jumys barysynda, áýede aýa raıyna baılanysty tosyn oqıǵalar boldy ma?
– Birde Seýl–Nur-Sultan reısinde Qytaıdaǵy áýe jolyn áskerı ushqyshtar ushyp júrgendikten jaýyp tastaǵan. Biz áýe jolynyń jabylatynynan habardarmyz. Josparda ol jol jabylmastan 3 mınýt buryn ushyp ótetinimiz kórsetilgen. Biraq biz ol jerge 15–20 mınýt buryn ushyp bardyq. Erte kelsek te, joldyń jabyq ekeni týraly habarlady. Sóıtip, jaqyn mańdaǵy áýejaıǵa qonyp aıaldaýǵa týra keldi. Kompanıaǵa spýtnıktik telefonmen habarlasyp, flaıt-jospar surattyq. Sol jerde 2 saǵattyń shamasynda kútip, qaıta ushtyq. Osyndaı kútpegen tosyn oqıǵalar bolyp turady. Oılamaǵan jerden ushaqtyń ushý baǵyty ózgerip ketýi ábden múmkin. Máselen, biz alysqa ushamyz delik, jol alys bolǵandyqtan, janarmaı kóp kerek. Qonýǵa ruqsat etilgen salmaq bolady. Ushýǵa jáne qonýǵa maksımaldy salmaq ártúrli. Úlken salmaqpen usha alamyn, biraq sol salmaqpen qona almaımyn. Tótenshe nemese oqys jaǵdaılar bola qalsa, ushaqtaǵy artyq janarmaıdy shashyp jiberýim kerek. Onyń belgili bir bıiktigi, arnaıy aımaǵy bar. Ár eldiń, áýejaıdyń arnaıy janarmaı shashatyn jerleri bolady.
– Ushqysh mamandyǵynyń biz bilmeıtin beımálim tustary bar ma? Máselen, bir tıpti ushaqqa otyrǵan ushqysh basqa ushaqpen usha almaı ma?
– Bir tıppen birge ekinshi tıp qatar júredi. Mysaly, bizde Boeing-767-men usha alatyn ushqysh 757-men de usha alady. Ol sál kishileý. Ushqyshtardyń mobıldi bolýy úshin jasalǵan. Al Airbus-320-nyń ushqyshy 318, 319, 320,321- men de usha beredi. Sebebi, báriniń kabınasy birdeı, tek salmaǵy ártúrli. Biraq Airbus-tyń ushqyshy Boeing-te usha almaıdy.
– Reıs aldynda ushqyshtarǵa medısınalyq tekseristen ótý mindetti me?
– Ol buryn mindettelgen. Reıstiń aldynda qan qysymyn ólshep, ushqysh tolyq tekseristen ótetin. Qazir bul mindettemeni alyp tastady. Ár ushqyshtyń densaýlyǵy, reıs kezindegi jaýapkershiligi – óz moınynda. Ushqysh reıs aldynda ózin jaısyz sezinip, densaýlyǵy jaramasa, aldyn ala ushaqqa otyra almaıtynyn eskertý kerek.
– Qaı mezgilde ushqan qaýiptirek?
Ushaq – qaýipti transport túriniń biri. Qysta da, jazda da ushýdyń ózindik erekshelikteri bar. Mysaly, jazda jaýyn-shashyn kóp bolatyndyqtan, áýe jolynda naızaǵaıly bulttardan aınalyp ótýimiz kerek. Ushaqtaǵy radar qaı bulttyń naızaǵaıly ekenin, qaı bultta qatty zattar bar ekenin kórsetip beredi. Qysta jol syrǵanaq bolady, al tuman qaýipti dep oılamaımyn.
Ushaqta eń mańyzdy kez – ushý jáne qoný kezeńi
– Jolaýshyǵa ushaqtyń jerden kóterilgeni jáne jerge qonatyn kezi erekshe áser qaldyrady. Maǵan osy kezeńder qatty unaıdy. Sizge she?
– Maǵan qonatyn kez unaıdy. Sebebi, ushqyshtyń jumysynyń basym kópshiligi, ıaǵnı 60–70 paıyzy qonatyn kezde bastalady. Avıamektepte oqyp júrgen kezde ınstrýktor: «Ushar kez – jaqsy, ushý – keremet, qoný – qaýipti» degen edi. Ol kezde áli teorıa oqyp júrgen, ushýda tájirıbe joq kezeń. Túsinbeıtinmin. Keıin usha bastaǵannan keıin shynymen de solaı ekenine kóz jetti. Ushqyshtyń negizgi jumysy jerge tómendegennen bastalyp, qonýǵa deıingi aralyqty qamtıdy.
– Ushaqta ushqan kezdegi eń qaýipsiz kezeń – eń bıikte, eshelonda ushyp bara jatqan kez. Qaýipti ári mańyzdy kezeń – ushatyn jáne qonatyn kez.
– Áýede ushaq teńselip, janǵa qaraı aýyp jatady. Bul qaýipti me?
– Jerge jaqyndaǵanda, ushaq teńsele bastaıdy. Ásirese, jazda kúnniń kózi jerdi qyzdyrady. Jer beti tegis bolmaǵandyqtan, ártúrli qyzady. Qyzǵan aýa tóbege qaraı kóteriledi. Bir jerdiń aýasy aqyryn, ekinshi jerdiń aýasy tez kóteriledi. Sol úshin ártúrli aýanyń áserinen ushaq teńseledi. Al áýede alda ushyp bara jatqan ushaqtyń qanattarynyń áserinen aýa buzylady da, artynda ushyp kele jatqan ushaqty teńseltedi. Bul qaýipti emes. Onyń barlyǵyn dıspecherler baqylap, eskertip otyrady. Ýaqyt óte kele, aýa túzeledi. Ekinshiden, áýedegi jeldiń áserinen bolyp jatady. Qatty jeldiń jyldamdyǵy aýysyp otyrady. Taýly aımaqtyń ústimen ushqanda da, qatty bulttarǵa jaqyndaǵanda da, ushaq teńseledi. Shyǵystan batysqa ushqanda, jel aldymyzdan soǵady. Bizdiń jyldamdyǵymyz tómendeıdi, al batystan shyǵysqa ushqanda, jel arttan soǵady da, ushaq tez ushady.
– Ushaq qonǵannan keıin jolaýshylar qol shapalaqtap, rızashylyqtaryn bildirip jatady. Jolaýshylar jaqtaǵy dybystar sizderge estile me?
– Joq, bizge estilmeıdi. Bortserikter osy reıs óte sátti boldy, jolaýshylarǵa unady dep aıtyp jatady. Biz oǵan, árıne, qýanamyz.
– Bolashaq ushqyshtarǵa aıtaryńyz?
– Ushqysh bolý úshin eń birinshi maqsat kerek. Maqsatty iske asyratyndaı talap kerek. Mektepte oqıtyn oqýshylarǵa matematıka, fızıka pánderinen daıyndyq qajet. Eń mańyzdy sharttardyń biri – til bilý. Avıasıa – damyǵan sala. Sol úshin aǵylshyn tili óte kerek til. Shetelge ushqandyqtan, búkil álem qazir bir standartpen, aǵylshyn tilimen ushady. Tildi neǵurlym jetik bilse, soǵurlym ushqysh úshin jumysqa ornalasyp, jumys isteý ońaı bolady.
Avıasıalyq oqý orny Qazaqstan boıynsha bir-aq jerde bar. Ol – Almaty qalasyndaǵy avıasıalyq akademıa. Ekinshiden, elimizdegi eń úlken «Airastana» kompanıasynyń ushqyshtarǵa arnalǵan arnaıy baǵdarlamasy bar. Baǵdarlama basqa salada júrgen, biraq avıasıaǵa qyzyǵatyn, ushqysh bolam deıtinderge arnalǵan. Aǵylshyn tilin jetik biletindigin dáleldeıtin, medısınalyq tekseristen ótkendigi jónindegi qujat kerek. Barlyq kerekti qujatty tapsyrǵannan keıin irikteý kezeńderi bastalady. Birinshi kezeńde oılaý, túsiný qabileti tekseriledi. Odan ótkennen keıin ekinshi kezeń kompas dep ataldy. Ol 6-7 tapsyrmadan turady. Matematıka, baǵdarlaý, este saqtaý qabiletteri tekseriledi. Jalpy, shektik upaıdy jınasa, 3-kezeńge shaqyrtylady. Ol kezeńde ushaqtyń sımýlátory bolady. Almatyda nemese sheteldegi sımýlátordan tekseredi. Ol jerde bir ýaqytta birneshe jumysty isteı alý, ıaǵnı jan-jaqtylyǵy synalady. Asa yjdaǵattylyqty talap etedi. Ol kezeńnen ótkennen keıin kelesi kezeń – suhbat. Psıhologtar, ushqyshtar suhbat júrgizedi. Ol arqyly bolashaq ushqyshtyń minez-qulqy tekseriledi. Ushý barysynda komandır men ushqysh únemi sóılesip, bir-birimen oı almasyp otyrý kerek. Eki ushqysh bir-birimen sóılesip, kelise almasa, reıs qaýipti bolady. Sondyqtan sonyń bárin irikteý kezeńderinde tekseredi. Kezeńnen ótkennen keıin topqa bólip, ujymdyq jumys isteı alý qabiletterin tekseredi. Bul jerde mańyzdysy – berilgen tapsyrmanyń qorytyndysy emes, oryndalý barysy, bir-birimen sóılesýi, bir-birin tyńdaýy, qarym-qatynas jasaı alýy basty nazarǵa alynady.
– Ushqysh bolýdyń mańyzy qandaı?
– Ushqysh bolý – asa jaýapkershilikti talap etetin mamandyq. Eń mańyzdysy – jaýaptylyq. Árbir ushqysh óziniń mamandyǵyna, árbir reıske jaýapkershilikpen qaraý kerek. Barlyq jaǵdaıǵa aldymen psıhologıalyq túrde daıyn bolý kerek.
– Áńgimeńizge rahmet!
Qyzyq derek
– Reıs barysynda kabınadaǵy 2 ushqysh 2 túrli tamaq ishedi.
– Ushqyshqa ushar aldynda 24 saǵattyń ishinde sýǵa júzýge bolmaıdy. Sebebi, sýdyń astyndaǵy jáne áýedegi qysym ártúrli bolady da, densaýlyqqa keri áserin beredi.
– 2 ushqyshqa kezektesip, uzaq reısterde 40 mınýtqa deıin uıyqtaýǵa bolady. Biraq jerge tómendegenge deıin 20 mınýt qalǵanda 2 ushqysh ta oıaý bolýǵa tıis.
– Ushaqtyń oń jaq qanatynda jasyl, sol jaǵynda qyzyl, artynda aq jaryq janady. Árbir jaryqtyń atqaratyn qyzmeti bar.