Elde jańa bastamalar men tyń ózgerister kóp. Sonyń ishinde jas ǵalymdardyń jańasha oı-pikiri de mańyzdy. Biz tarıh ǵylymynyń PhD doktory Oljas QÝANBAIDY áńgimege tartqan edik.
«EŃBEK UJYMY – BİRTUTAS OIYNSHYLAR KOMANDASY»...
– Memleket basshysynyń Ádiletti Qazaqstan bastamasyna qandaı úles qosa alamyz?
– Meniń oıymsha, kúndelikti jumysqa baryp-kelip júrgen kez kelgen qarapaıym QR azamaty óz isin óte sapaly, ar-uıatynyń aldynda adal atqarýy kerek dep oılaımyn. Barlyǵymyz memleket atty úlken mehanızmniń bólshekterimiz. Árqaısymyzdyń sol mehanızmniń durys jumys istep turýynda belgili bir deńgeıde mańyzdy rólderimiz bar. Eger ár azamat sol jaýapkershilikti seziner bolsa, Ádiletti Qazaqstan bastamasyna aıtarlyqtaı úles qosyp, elimizdiń órkendeýine septigimizdi tıgizgen bolar edik. Mysaly, Japonıanyń kez kelgen eńbek ujymy, qaı qyzmet salasynda bolsa da, meıli ol memlekettik mekemeler bolsyn, meıli jeke fırmalar bolsyn, « berik, birtutas ujym» retinde qyzmet etedi. Bul japon ultynyń damýynyń basty «tetigi» bolyp tabylady. Soǵystan keıingi Japonıada bılik buqara sanasyna «Eńbek ujymy degenimiz – úlken ulttyq mindetti atqaratyn árkimniń ózindik fýnksıasy bar birtutas oıynshylar komandasy» degen ıdeıany sátti engize bildi.
– Ǵylymǵa kóńil bólinip keledi. Áli de eskerilmeı turǵan qandaı tustary bar?
– Árıne, ǵylymǵa sońǵy ýaqytta keshendi túrde kóńil bólinip keledi. Prezıdentimiz Q.K.Toqaev jyl saıyn múmkindiginshe qarajat kólemin arttyryp jatyr. Mysaly, 2017 jyly ǵylymǵa aýdarylǵan qarajat mólsheri 0,14%-dy ǵana qurady. 2025 jylǵa deıin bizdiń ishki ónimniń 1%-yn ǵylymǵa aýdarsa jaman bolmas edi. Al endi damyǵan elderde bul kórsetkish 4% nemese 5%-ǵa deıin barady.
Ǵylymdaǵy jastardy qoldaý da aqyryndap qolǵa alynýda. Jas ǵalymdarǵa arnalǵan baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý jobalary da jazylýda. Mysaly, Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń 2020–2023 jyldary tek jas ǵalymdarǵa arnalǵan: «Soǵystan keıingi onjyldyqtaǵy Qazaqstan sharýalary: áleýmettik qaıta qurý jáne kúndelikti ómir», «HVIII–XIX ǵ.ǵ. birinshi jartysyndaǵy qazaq handarynyń, sultandarynyń jáne batyrlarynyń ómiri men qyzmeti» (Reseı arhıvteriniń derekteri negizinde), «Altynordalyq Aqtóbe Laetı qalashyǵyn qalpyna keltirý: derektanýlyq jáne tarıhnamalyq aspektileri» atty baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý jobalarynyń ekeýi josparǵa saı sátti aıaqtalyp, bir joba óz jumysyn jalǵastyrýda. Baǵdarlama aıasynda ınstıtýt qyzmetkerleri QR jáne shetel arhıvterine issaparlarǵa baryp, monografıalar men qujattar jınaqtaryn shyǵaryp, ónimdi eńbek etti.
Instıtýtymyzdyń ǵalymdar ujymy óte nátıjeli eńbek etýde. Mysaly, ınstıtýtymyzda byltyrǵy jylǵa deıingi sońǵy bes jylda 130-dan astam kitap shyǵaryldy. Onyń ishinde 19 kitap demeýshiler men qamqorshylar esebinen jaryq kórdi. 2020 jyly «Sh.Sh.Ýálıhanovtyń tańdamaly shyǵarmalarynyń jınaǵy» «Cambridge University Press» baspasynan aǵylshyn tilinde Ulybrıtanıada basylyp shyqty. Áriptesterimmen birge osy jınaqtyń qurastyrylýy men Nık Fıldıngpen baılanys ornatýǵa tikeleı ózim de qatystym. Mysaly, byltyrǵy 2022 jyldyń ózinde ǵana ınstıtýt Ǵylymı keńesiniń ruqsatymen 16 monografıa, 11 oqýlyq, 39 qujattar jınaǵy, 12 «dóńgelek ústelder» men konferensıalar jınaǵy shyǵaryldy. Bul kóptegen ǵylymı jetistikterimizdiń bergi jaǵy ǵana dese de bolady. Osyndaı qysqa ǵana ýaqyt aralyǵynda jasalǵan orasan zor ǵylymı eńbekter ınstıtýt dırektory, QR UǴA korespondent-múshesi, t.ǵ.d., profesor Z.E.Qabyldınovtyń utqyr basshylyǵy men ǵylymı ujymnyń adal eńbekqorlyǵynyń arqasy dep bilemiz.
Ǵylymǵa kóńil bólinip kele jatqanymen áli de bolsa eskerilmeı turǵan tustary da barshylyq. Jastarǵa qatysty aıtar bolsaq, olardyń da kóptegen máseleleri bar.
Birinshiden, ǵylymı zertteý ınstıtýttarynan (ǴZI) dısertasıa qorǵaıtyn keńesterdi alyp qoıyp, olardy JOO-ǵa berdi. Qazirgi tańda birlesip daıyndatyp jatyr. Ǵylymnyń kedergisiz damýy úshin bul prosess durys jolǵa qoıylýy kerek dep oılaımyn. Negizinde, ǵylym JOO-da emes, ǴZI- larda júrgiziledi. Sebebi, JOO profesorlary kóp jaǵdaıda ýnıversıtettegi oqý kestesine baılanyp qalady da, sabaqqa daıyndalýmen áýre bolady.
Al ǴZI-diń ǵalymdary sabaq júrgizý qarbalastyǵy men qaǵazbastylyqpen basy qatpaıdy. Iaǵnı ǴZI ǵalymdary ózderiniń zertteý taqyryptary aıasynda arhıvterde, kitaphanalar men kórmelerde, ǵylymı issaparlarda júredi. Baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý jobalary aıasynda shyǵarylýy josparlanǵan ǵylymı monografıalar men muraǵattyq qujattar jınaǵyn talqylaý maqsatynda kóptegen konferensıalar, semınarlar men «dóńgelek ústelderge» qatysyp, izdenis maqalalaryn jarıalap, taza ǵylym áleminde júredi.
Sol sebepti de, ǵylymmen sapaly túrde aınalysatyn tolyqqandy ýaqyty da bolady. Sonymen qatar, tyǵyz ǵylymı orta qalyptasyp, bir-biriniń eńbekterin baǵalap, basy artyq eshnársege alańdamastan, birlese talaı jumys atqarýǵa mol múmkinshiligi bolady. Sondyqtan dısertasıalyq keńesterdi ǴZI-ǵa berý oń sheshim bolar dep oılaımyn.
Ekinshiden, doktoranttardy JOO-ǵa da, ǴZI-larǵa da berýge bolady dep oılaımyn. Sebebi, doktoranttar ǵylym adamdary bolǵandyqtan, bakalavrlar men magıstranttardan aıtarlyqtaı aıyrmashylyqtary bar. Ǵylymǵa jáne ǵylym adamyna jasalatyn jaǵdaı retinde, JOO-daǵy doktoranttardyń oqý úderisindegi alatyn sabaq mólsherin kóp qylmaı, ǵylymı zertteý ınstıtýttarymen tyǵyz aralastyrý kerek dep oılaımyn. Nemese ǴZI- diń ózine doktoranttardy daıyndaýǵa mursat berý kerek dep esepteımin. Sonda ǵana jas ǵalym doktorantýrada oqý barysynda taza ǵylymı prosestiń ishinde júrip, mol tájirıbe jınap, ǵylymı ortaǵa tez enedi.
Úshinshiden, qazirgi ýaqytta doktoranttarǵa 190 myńdaı stıpendıa taǵaıyndalǵan. Bul sýmma qazirgi ınflásıa men devalvasıa kezeńde azdyq etip, qunyn joǵaltatyny bárimizge belgili. Doktoranttar kóp jaǵdaıda jas otbasy bolǵandyqtan, áleýmettik jaǵdaılaryn jetkilikti deńgeıde qamtamasyz ete almaǵandyǵy úshin, amalsyzdan ǵylym salasynan bızneske, basqa da salalarǵa, tipti shet elderge ketýge májbúr bolyp jatady. Osylaısha ár saladaǵy qanshama sapaly ma mandarymyzdan aıyrylyp qalý qaýpi de bar. Sol sebepti, magıstrant, doktoranttarǵa stıpendıa mólsherin kóbeıtý kerek dep oılaımyn.
Tórtinshiden, joǵaryda atap ótkenimizdeı, doktoranttar otbasyly bolǵan soń, jastarǵa páter máselesin sheship berý kerek. Árıne, kóptegen baǵdarlamalar júzege asyp jatyr. Degenmen, ǵylym baǵytynda júrgen jastardy arnaıy qoldaý kún tártibinen túspeýi kerek dep oılaımyn.
Besinshiden, kóp ǵylymı mekemelerde jalaqy óte tómen. Mysaly, 2013 jyly bekitilgen setkamen jalaqylardy esepteý tásili durys emes dep oılaımyn. Osy másele oń sheshimin taýyp bir jolǵa qoıylsa, ǵalymdar da alańsyz QR ǵylymynyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan bolar edi.
«SHETELDE OQÝ ARZAN ÁRİ TIİMDİREK DEGEN SÓZ QAIDAN SHYǴADY?»
– Bakalavrıat, magıstratýra, PhD doktorantýra, Balon prosesiniń tıimdiligi qandaı?
– QR bilim júıesin Balon prosesine baǵyttaýynyń tıimdi de tıimsiz tustary bar. Mysaly, buryndary bakalavrıattardy 5 jyl daıyndaǵan bolsa, qazir 4 jyldyq merzim bergen. Onyń ústine, mektep qabyrǵasynda oqyǵan baǵdarlamalardy bakalavrıatta qaıta qaıtalaýdyń qajeti joq dep oılaımyn. Sonymen qatar, mınıstrliktiń ýnıversıtetterge nusqaýlyq bere bermegenderi de durys bolar edi. Mysaly, JOO oqý kestelerin ózderi jasaı alatyndaı erkindikteri bolsa, qaǵazbastylyq ta azaıar edi. Shetelde oqyp kelgen doktorant retinde aıtarym, elimizde doktorlyq dısertasıalaryn alańsyz jaza alatyndaı jaǵdaı jasalsa deımin. Mysaly, QR-da JOO aqysy óte qymbat bolýy saldarynan mektep bitirgen oqýshy da, magıstrant ta salystyrmaly túrde alys- jaqyn shetel ýnıversıtetterinde oqý QR-dan áldeqaıda arzan ári tıimdirek degen sheshim shyǵaryp jatady. Al shetelde oqyǵan stýdentterdiń qaıtyp kelip, azyn-aýlaq aqshaǵa el erteńi úshin qyzmet etýi ekitalaı...
– Jas ǵalymdardyń áleýmettik jaǵdaıy qanshalyqty sheshilgen dep oılaısyz?
– Úkimet qoldarynan kelgenshe jas ǵalymdardyń máselelerin sheshýge tyrysyp jatyr. Mysaly, QR BJǴM ǴK qoldaýymen 2018–2022 jyldary «Nurly jer» turǵyn úı baǵdarlamasy boıynsha ınstıtýtymyzdyń 11 qyzmetkeri turǵyn úımen qamtamasyz etildi. Degenmen, osy páter máslelesi áli de bolsa ózekti. Sol sebepti, tek ǵylymı qyzmetkerlerge arnalǵan tıimdi turǵyn úı baǵdarlamalary kóptep júzege asyrylsa deımiz. Áleýmettik saladaǵy taǵy bir jeńildik, 2018 jyldan bastap ınstıtýt qyzmetkerleri qoǵamdyq kólikte júrý úshin aı saıyn tegin jol júrý («Ońaı») bıletterimen: 2018 jyly – 7 qyzmetker; 2019 jyly – 13 qyzmetker; 2020 jyly – 21 qyzmetker; 2021 jyly – 15 qyzmetker; 2022 jyly – 25 qyzmetker qamtamasyz etildi.
2018–2022 jyldary Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń 29 daryndy jas ǵalymyna kórnekti tarıhshylar T.Balaqaev pen A.Núsipbekovtyń jáne t.b. ǵalymdardyń ataýly stıpendıalary taǵaıyndaldy, olardyń ishinde: 2018 jyly – 2 adam; 2019 jyly – 9 adam; 2020 jyly – 5 adam; 2021 jyly – 4 adam; 2022 jyly – 9 adam stıpendıa júldegeri atandy.
– Shetelde bilim alý men tájirıbe almasýǵa ǵylymdaǵy jastardy kóptep jiberý kerek pe?
– Iá, shetelde bilim alý men tájirıbe almasýǵa ǵylymdaǵy jastardy kóptep jiberý – Otandyq ǵylymnyń ilgerileýine aıtarlyqtaı úles qosary sózsiz. Sol úshin mektep baǵdarlamasynda shet tilderin sapaly túrde oqytýǵa mán berý kerek. Shet tilderin jetik bilgen saıyn jas ǵalymdardyń kókjıegi keńeıip, oı-órisi damı túseri sózsiz. Aǵylshyn tili ǵana emes, ıspan, nemis tilderimen qosa, shyǵystyń damyǵan memleketteriniń de tilderin meńgerý jolǵa qoıylsa deımin.
SHETELDİK JÝRNALǴA MAQALA SHYǴARÝ KİMGE KEREK?
– «Scopus», «Web of since» sıaqty syrt eldiń jýrnaldaryna gýmanıtarlyq ǵylym salasyna maqala jarıalaýdy mindettemeý qajet degen usynystar kóterilip júr. Qanshalyqty oryndy?
– Árıne, gýmanıtarlyq baǵytta bul problemalar bar. Mysaly, til bilimi salasynda «Scopus», «Web of since» jýrnaldarynyń gýmanıtarlyq baǵyty boıynsha qaı jerde maqalalar jarıalaı alady?! Nemese qazaqtyń fólklorıstıkasyn qazaqsha jazatyn mamandar oryssha, aǵylshynsha maqalalaryn qandaı shetel ǵylymı jýrnaldaryna basa alady?! Mine, osyndaı túıitkildi máseleler óte kóp. Eger de ǵalymdardyń «Scopus», «Web of since» jýrnaldarynda mindetti túrde maqalalary jaryq kórýi kerek dese, úkimet, mınıstrlik, ǵylym komıteti ǴZI-lerdegi ǵylymı jýrnaldarǵa qarajat quıyp, sol Otandyq jýrnaldardy «Scopus», «Web of since» jýrnaldar bazasyna engizip maqalalar shyǵarýǵa bolady.
– Dástúrli saýal, bolashaq kimniń qolynda?
– Qazaqtaı halyq jer betinde bar kezde, jalyndy jyrlarymen ǵasyrlar boıy jastarǵa dem berip: «Júregim men zarlymyn jaralyǵa, sum ómir abaqty ǵoı sanalyǵa. Aqyn da bir bala ǵoı aıǵa umtylǵan, erkimen ózi aq otqa barady da», – dep jyrlaǵan alyp aqyn Maǵjan atamyzdaı eshkim jastarǵa kúsh bere almas, bálkim. Sol sebepti, barlyǵymyz biletindeı, Maǵjan Jumabaevtyń «Men jastarǵa senemin» óleńimen búgingi suhbatty támamdasam deımin.
«Arystandaı aıbatty,
Jolbarystaı qaıratty.
Qyrandaı kúshti qanatty,
Men jastarǵa senemin!
Kózderinde ot oınar,
Sózderinde jalyn bar,
Jannan qymbat olarǵa ar,
Men jastarǵa senemin!».
Ádiletti Qazaqstandy birge qalyptastyraıyq. Árdaıym adaldyq saltanat qura bersin. Jastar alǵyr, bilimdi hám bilikti bolǵaı!
– Áńgimeńizge kóp rahmet!
Áńgimelesken Oljas JOLDYBAI.
«Almaty-akshamý», №92, 3 tamyz, 2023 jyl