Arýan Anartaevtyń «Joqtaý» atty kınodebúti – adamnyń ishki álemin, saǵynysh pen qasirettiń toǵysqan názik kúıin tereńinen beınelegen sezimge toly týyndy . Atasynyń ómiriniń sońyna taıaǵanyn estigen soń, týǵan aýylyna oralǵan Darhan esimdi jigittiń ómirindegi bir sátti beıneleıtin názik ári tereń týyndy. Fılm jaqynda ǵana «Qorqyt ata» atty túrki halyqtarynyń kınofestıvalinde basty júldelerdiń birin ıelenip, «Eń úzdik kórkem fılm» atandy.
«Joqtaý» buǵan deıin de álemniń birqatar bedeldi festıválderinde kórsetilip, kórermen men synshylardyń joǵary baǵasyna ıe bolǵan. Atap aıtqanda, fılm Mysyrdaǵy Port-Saıd halyqaralyq kınofestıvalinde, Shveısarıanyń Lokarno qalasynda ótken 77-halyqaralyq kınofestıvalde, Kolýmbıadaǵy Ortalyq jáne Shyǵys Eýropa kınosynyń 8-shi Al Este festıvalinde, Qyrǵyzstannyń Bishkek halyqaralyq kınofestıvalinde jáne AQSH-tyń Vashıngton shtatyndaǵy Sıetl halyqaralyq kınofestıvalinde ekranǵa shyqqan.
Fılmniń oqıǵasyna tereńirek úńilsek, basty keıipkerler – jas jup. Solardyń biri – Darhan, ekinshisi – onyń súıiktisi. Atasynyń ómiriniń sońyna taıap qalǵanyn sezip, jeti jyl boıy úıinen jyraqta júrgen Darhan týǵan jerine qaıta oralady. Sol sapar barysynda ol jaryna týǵan ólkesiniń salt-dástúri men turmysyn tanystyrady. Sújeti syrttaı qaraǵanda qarapaıym kóringenimen, fabýlalyq qurylymynyń hronologıalyq rettiligi buzylyp, túrli epızodtardyń bir-birimen qıylysyp kelýi arqyly fılm kúrdeli kompozısıalyq órimge ıe bolady. Sonda, týyndydaǵy ýaqyt pen esteliktiń arasyna salynǵan názik kópir ispetti, ol kórermenge melanholıalyq, syrshyl áser qaldyrady.
Fılmniń ataýy – «Joqtaý», óz ishinde birneshe maǵynany qamtıdy. Bul tek baqılyq bolǵan adamǵa arnalǵan aza emes, sonymen birge rejıserdiń óz ishki jan kúızelisin, ulttyq bolmystan ajyrap qalǵanyna degen ókinishin beıneleıtin kórkem sımvol sekildi. Joqtaý – joǵaltqandy joqtaýdan góri, óz túp-tamyryńdy izdeý, ótkenmen tildesý, «Men kimmin?» degen suraqqa jaýap izdeý sáti. Bastapqy kóriniste Darhannyń máıitke arnap daıyndalǵan aq mata jyrtyp otyrǵan sáti beriledi. Osy bir sımvoldyq áreket – ólim men ómirdiń, úzilmes baılanys pen joǵaltýdyń arasyndaǵy shekarany beıneleıdi. Kórermen osy sátten-aq fılmniń fınalyn ishteı sezedi, biraq ýaqyt ótken saıyn «joqtaý» uǵymynyń maǵynasy keńeıip, tereńdeı beredi. Bul tek atasy Saǵatqa degen saǵynysh emes, rejıserdiń óz bolmysyn, tamyryn qaıta izdegen refleksıasy.
Fılmniń dybystyq qabatynda da erekshe sheshim bar: syrtqy (ekzodıegetıkalyq) dybystar arqyly biz Darhannyń ishki álemin tanımyz. Qyzdyń beıneqatardyń ústine túsirilgen monology arqyly kórermen onyń balalyq shaǵyna úńiledi: kók órim kezinde atasynyń qolynda ósken bala týǵan anasyn ápkesi sekildi qabyldaǵan. Osy bir detal – rýhanı ajyraýdyń, jan jarasynyń nyshany.
As ústindegi áńgimeler de jaı ǵana turmystyq kórinis emes. Ulttyq taǵamdy bólisip otyryp, keıipkerler til men urpaq sabaqtastyǵy jaıly sóz qozǵaıdy. Orta jastaǵy er adam: «Bizdiń býyn, túsinse de, báribir oryssha kóbirek sóıleıdi», – deıdi kúrsinip. Darhan bolsa, qazaq tilin túsingenimen, erkin sóılemeıtinin moıyndaıdy. Osy sátte kórermen fılmniń negizgi fılosofıalyq ózegine jaqyndaıdy: til – tek qatynas quraly emes, ol – jadtyń, ulttyń, jannyń kody. Tildi umytý – ózińdi umytý. Sonymen qatar, kınotýyndyda dástúr men din arasyndaǵy shekara da kórinis tabady. Atasy nemeresine olardyń áýlettik shejiresin syılap, ıslamdyq dástúr men ejelgi qazaq ǵuryptarynyń aıyrmasyn túsindiredi. Urpaqqa amanat qylyp qaldyrylǵan dúnıe – ótken men búgindi jalǵap turǵan rýhanı kópir.
Fılmniń qurylymy ózgeshe órilgen: oqıǵa úzdiksiz baıandaýmen emes, birneshe beınelik úzikterge – rejıserdiń sózimen aıtqanda, «kesindilerge» bólinedi. Bul tásil tek montajdyq erekshelik emes, fılmniń mazmundyq jáne emosıonaldyq ózegin aıqyndaıtyn, hronologıalyq úzilister men fragmenttelgen montaj arqyly ýaqyttyń óz ishindegi qozǵalysyn beıneleıtin estetıkalyq ári semıotıkalyq sheshim.
Rejıser Arýan Anartaev The Steppe portalyna bergen suhbatynda bul qurylymnyń kezdeısoq emes, ishki úndestikten týǵanyn atap ótedi:
«Joqtaý dástúrin zertteı kele, men onyń 7–8 býynnan turatynyn bildim. Bir sátte ańǵardyq: bizdiń fılm de jeti bólimge bólinipti – ári bul basynda oılastyrylmaǵan edi. Mundaı sáıkestikke kýá bolǵanda, óz jolymnyń durys ekenin sezindim».
Bul sáıkestik – kezdeısoqtyqtan góri, ishki rýhanı úndestiktiń belgisi. Ómir men ólimniń, dástúr men jańashyldyqtyń, ult pen tulǵanyń arasyndaǵy názik tepe-teńdik dál osy qurylymnyń ishinde kórinis tabady.
Avtor beıneqatardy túrli plasıkalyq tásildermen túrlendiredi: formattyń aýysýy, foto-kollajdardyń engizilýi, qol kamerasymen túsirilgen qysqa epızodtardyń qoldanylýy fılmniń beınelik qurylymyn kúrdelendirip, oǵan derektilik pen ishki emosıalyq shynaıylyq beredi. Montajdyq yrǵaq pen skleıka (kórinisterdi bir-birimen baılanystyrý tásili) fılmge poetıkalyq dem berip, kórermendi keıipkerdiń sýbektıvti álemine jaqyndatady.
Kásibı emes kameramen túsirilgen kadrlarda basty keıipker Darhan óz-ózin túsirip, monologtar aıtady — bul sátterde ol ózin beıne arqyly tanýǵa, atasynyń qazasyn óz janynda sezinýge tyrysady. Osy epızodtar shynaıy arhıvtik jazbalarǵa uqsap, fılmniń kórkem tabıǵatyn derektilikke, al derektilikti metaforaǵa aınaldyrady. Osylaısha, kórkem týyndy bir sátke psevdodokýmentaldy keńistikke ótedi. Formattyń ózgerýi (mysaly, 16:9-dan 4:3-ke tarylý nemese obektıvtiń sıpatynyń aýysýy) kórermenge emosıonaldy jáne metafızıkalyq áser qaldyrady. Keń format keńistiktiń erkindigin, tynysyn jetkizse, tar format – keıipkerdiń tuıyqtyǵyn, shekteýli kúıin beıneleıdi. Formattyq aýysýlar kórermenniń qabyldaý deńgeıin ózgertedi: biz endi syrttan baqylaýshy emes, keıipkerdiń sana aǵynyndaǵy qatysýshyǵa aınalamyz. Mundaı vızýaldy «úzilister» – formattyń, obektıvtiń, hromatıkanyń jáne montaj yrǵaǵynyń aýysýy – kórkemdik tásil ǵana emes, metaforalyq oıdyń bir formasy. Olar keıipkerdiń ishki álemine ótýdiń sımvoldyq esigi ispetti. Arhıvtik sýretter men foto-qaldyqtardyń engizilýi – estelik pen ýaqyt uǵymyna jańa mán beredi. Fılm osylaısha óz tabıǵatyn túsindiretin metakóriniske aınalady: beıne arqyly ómirdiń ótip bara jatqan sátin ustap qalýǵa tyrysqan adamnyń áreketi. Bul jerde Rýdolf Arnheımniń:«Kórkemdik – shyndyqty burmalaý emes, ony aıqynyraq etip kórsetý»,– degen oıy eske túsedi.
«Joqtaý» fılmindegi beınelik qurylymnyń osyndaı fragmenttelýi – zamanaýı qabyldaýdyń tabıǵatyn dál beıneleıdi. Sıfrlyq dáýirdegi kollajdyq oılaý men sýbektıvti tájirıbe, úzilmeli nazar men emosıalyq aýysýlardyń bári osy fılmniń kórkem tilinde kórinis tapqan. Fılmniń tústik palıtrasy dala peızajynyń tabıǵı reńimen úılesip, kórermenge ýaqyttyń baıaý aǵysyn, tynyshtyq pen muńdy qatar sezdiredi. Kadrlardaǵy sarǵysh pen qum tústes boıaýlar jazdyń sońǵy demin eske salyp, ómir men ólimniń, ótken men búginniń arasyndaǵy názik tepe-teńdikti ańǵartady. Tústerdiń mundaı sheshimi — jaı estetıkalyq tańdaý emes, keıipkerdiń jan dúnıesine úńilý tásili. Sarǵysh pen qońyr — ótkenniń jylylyǵyn, kógildir men sur — Darhannyń jalǵyzdyǵy men oı toryn beıneleıdi. Janaza sátterinde tústerdiń qoıýlanyp, tonynyń ózgerýi ómir men ajaldyń toǵysyn bildiretin belgige aınalady. Jaryq pen tús arasyndaǵy osyndaı ózara baılanys keıipkerdiń ishki kúızelisin kórinbeı jetkizedi. Túster men keńistik birtutas kúıge enip, ýaqyttyń ózi toqtaǵandaı áser qaldyrady. Darhan úshin bul — es pen shyndyqtyń shegin joǵaltqan, bári bir mezetke toǵysqan sát.
Kınokartınanyń basy men aıaǵy da aq matany daıyndaý kórinisimen tuıyqtalady. Bul detal — qarapaıym turmystyq áreketten góri, sımvoldyq máni tereń kórinis. Aq mata — qazaq tanymynda tazalyqtyń, rýhtyń, ótkinshi ómirdiń belgisi. Ol jańa týǵan sábıdi oraýǵa da, qaıtys bolǵan jandy aqtyq saparǵa shyǵaryp salýǵa da qoldanylady. Sol sebepti bul beıne – ómir men ólimniń, bastaý men aıaqtalýdyń arasyndaǵy sheksiz aınalymdy bildiretin metaforaǵa aınalady. Fılmniń basyndaǵy aq mata — aldyn ala sezilgen joǵaltýdyń nyshany. Darhannyń qolymen jyrtylǵan mata — úzilgen urpaq sabaqtastyǵynyń, ishki kúızelis pen rýhanı úzilistiń kórinisi. Al sońyndaǵy sol mata qaıta oralyp, maǵynasy keńeıedi: endi ol joqtaýdyń ǵana emes, tazarýdyń, rýhanı jańarýdyń belgisi. Ýaqyt aınalymy syndy, matanyń beınesi de fılmdi basy men sońy biriktirilgen tutas sheńberge aınaldyrady. Aq tústiń metaforalyq mańyzdylyǵy osynda: ol tek joqtaýdyń túsi emes, sonymen qatar úmittiń, rýhtyń jaryǵynyń da nyshany. Tústiń osy ekiudaı sıpaty fılmniń poetıkalyq qurylymyn aıqyndaıdy. Bir jaǵynan — ólimniń tynyshtyǵy, ekinshi jaǵynan — ómirdiń jalǵasýy. Tústik palıtranyń jalpy reńimen salystyrǵanda, aq tús erekshe kórinedi. Dalanyń sarǵysh, kúńgirt tústeri arasynan ol jaryq sáýle sekildi bólinip shyǵyp, kórermen nazaryn toqtatady. Sol sátte ýaqyt toqtap qalǵandaı bolady. Aq mata qozǵalysqa engen saıyn — jelmen terbelip, qolmen jyrtylyp, qaıta búktelip jatqan saıyn — fılmniń kórkem tynysy ózgeredi. Bul sát — montaj yrǵaǵyn da, kadrlar arasyndaǵy emosıonaldyq baılanysty da ózgertetin sheshýshi kórinis.
Sımvoldyq turǵydan alǵanda, aq mata — Darhannyń ishki jolynyń kórinisi: ol fılm basynda joǵalýdy sezinse, sońynda sol joǵaltýdyń mánin uǵynyp, rýhanı tazarý sátine jetedi. Aq tústiń osy metaforasy — «Joqtaý» fılminiń túıindi ıdeıalarynyń biri, ıaǵnı joqtaý tek qaıǵy emes, jannyń ózimen, ulttyń ózimen qaıta tabysýy. Montaj bolsa yrǵaǵy baıaý, tynysty, oı aǵymyna uqsas órbıdi. Kórinisterdiń ózara jalǵanýy birkelki, keıde baıqalmaı ótedi, sana qozǵalysynyń úzdiksizdigin elestetedi. Aktórdiń mızansenasy da erekshe nazarǵa alynǵan: Darhannyń qozǵalysy, dene baǵyty, kadr ishindegi ornalasýy onyń ishki tolqynysyn bildiredi. Ásirese, jeke monologtardaǵy kadrlarda qol kamerasynyń dirili men jaqyn jospardyń jıi qoldanylýy — shynaıylyq pen derektilik sezimin arttyrady. Keıipkerdiń ózin ózi túsirýi, kadrdaǵy tynysy men úzilisteri — onyń ishki áleminiń eń shynaıy kórinisi. Mýzyka men dybystyq keńistik te osy beınelik yrǵaqpen astasyp jatady. Saǵat atanyń óleń aıtýy men dombyra úni — ulttyq jadynyń jańǵyryǵy ispetti. Fılm basynda estiletin jeńil, jyly áýen ýaqyt óte kele qobyzdyń muńly únine aýysady. Dombyradan qobyzǵa aýysqan bul dybystyq ózgeris — ult rýhynyń ishki kúıin, joqtaýdyń únin jetkizetin kórkem sheshim. Tús, yrǵaq, dybys jáne qımyl bir baǵytta qozǵalyp, tutas estetıkalyq órnek túzedi. Ýaqyt pen keńistik, es pen sezim — barlyǵy Darhannyń ishki sapary arqyly beınelenedi.
Qortyndylaı kele, Arýan Anartaev bir suhbatynda fılmniń mánin bir sóılemmen sıpattap ótedi: «Bul fılm týraly ne aıtar ediń?» degen suraqqa ol: «Men ony jazyp otyrǵanda ózime tek bir nárseni aıttym — ólim joq», — deıdi. Osy qysqa ǵana oı «Joqtaýdyń» fılosofıalyq ózegin aıqyndaıdy. Fılm adam janynyń ishki kúızelisin, saǵynysh pen únsiz qabyldaýdyń názik psıhologıalyq sátterin dál ári shynaıy jetkizedi. Darhannyń rýhanı sapary — tek atasyn joqtaý emes, óz bolmysyn, tamyryn qaıta izdeý. Ár kadrda — tynys, únsizdik, dala ıisi, ýaqyttyń baıaý aǵymy seziledi. Mýzyka men dybys ta osy tynysqa baǵynǵan: qobyzdyń qońyr saryny men jeldiń úni adam janynyń tereńinen shyǵatyn joqtaýǵa aınalady.
«Joqtaý» — tek qaıǵy men ólim týraly emes, adam men ýaqyttyń, urpaq pen jadtyń baılanysy jaıly fılosofıalyq týyndy. Onda jerdiń ıisi men únsizdiktiń tili, rýhtyń jalǵasýy men adamnyń óz bolmysyn izdeýi kórkem beıneleý arqyly órnekteledi. Fılm sońyndaǵy aq matanyń beınesi — ómirdiń toqtaýy emes, jańǵyrýdyń, rýhtyń tazarýynyń belgisi. Kórermen zaldan shyqqanda dál rejıser aıtqandaı, «ólim joq» degen tynysh senim seziledi — bul sezim «Joqtaýdyń» basty jetistigi ári onyń tereń gýmanısik máni.