Eńbek adamy
Qazaq dalasy metalýrgtardyń birneshe urpaǵyn daıyndap shyǵardy. Olardyń qatarynda álemdik geologıa salasynda asa tanymaldyqqa ıe bolǵan qaıratker tulǵalar da bar. Yqylym zamandardan bermen qaraı qoǵamnyń damýyna óz úlesin qosqan tereń oıly eńbegi adal, eldiktiń týyn tik kótergen azamattar qaı kezeńde de az bolǵan joq. Keń baıtaq qazaq topyraǵynyń qaı ólkesin alsań da elim dep júrgen dańqty metalýrgtar bar. Halqynyń múddesi úshin aıanbaı eńbek etip júrgen sondaı metalýrg ǵalymdardyń biri – tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor, QR UǴA-nyń akademıgi KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Sultanbek Qojahmetov.
–Sultanbek Myrzahmetuly, elimizdiń metalýrgıasynyń damý deńgeıi qandaı deńgeıde. Shıkizatqa baı eldiń áleýmettik-turmystyq jaǵdaıyna sala eńbekkerleri qandaı úles qosyp otyr. Áńgimemizdi osy turǵydan bastasaq?
–Eń aldymen, ár eldiń ekonomıkasynyń damýy jáne keleshegi onyń tabıǵı baılyǵynyń múmkindigine baılanysty. Onyń ishinde metalýrgıa, munaı, gaz, ýran t.b. shıkizattaryna baılanysty damıtyny anyq. Shıkizattardyń kólemi jetkilikti bolsa, ol el basqalarǵa qaraǵanda baqýatty jaǵdaıda bolady. Sol múmkindikti tıimdi paıdalansa, halyqtyń áleýmettik-turmystyq deńgeıine áser eteri sózsiz. Elimiz Keńes Odaǵy kezinde alpaýyt ımperıanyń negizgi shıkizat qoımasy bolǵanyn jaqsy bilemiz. Ókinishke qaraı, sol baǵyttan áli kúnge deıin aryla almaı kelemiz. Biz organıkalyq shıkizattyń búgin bolmasa erteń taýsylatynyn esten shyǵarmaýymyz kerek.
Ázirge elimiz ekonomıkasy damý ústindegi, baǵdary belgilengen, ózin-ózi qamtamasyz ete alatyn, tabıǵı shıkizattar jaǵynan baı eldiń biri desek qatelespeımiz. Biz jerdiń asty-ústindegi barlyq shıkizatty óndirýdi úırendik. Sol ónimniń negizgi kólemi eksportqa shyǵarylady jáne eń tómengi baǵamen. Al shıkizattyń bárinen daıyn ónim shyqsa baǵasy joǵary bolady. Ókinishke qaraı, táýelsizdik alǵaly ekonomıkanyń bir-eki baǵytynda bolmasa, biz aýyz toltyryp aıtatyn úlken óndiristi iske qosa almadyq. Jaqsy mazmundy strategıalyq, qysqa merzimdi, uzaq merzimdi úkimettiń baǵdarlamalary, ókinishke qaraı, óz deńgeıinde tolyq oryndalmady. Oǵan biraz qarjy da ketti. Degenmen ýaqyty kelgen kezde tıisti ekonomıkanyń damýyna jaýapty kisiler jańa tehnologıanyń kelmegenine, ınovasıanyń damymaǵanyna jaýap beretin bolady. Óıtkeni ózimizde tabıǵı shıkizat qorynyń moldyǵyn bile turyp, ekonomıkamyzdyń deńgeıin jańa ınovasıalyq tıimdi jolǵa maqsatty túrde qoıa almaǵanymyzdy eskersek, bul baǵyttaǵy jumysymyzdyń aqsap turǵanyn baǵamdaýǵa bolady.
Metalýrgıa ónerkásibiniń damýymen halyq sharýashylyǵy men ekonomıkanyń barlyq baǵyttarynda múmkindikterdiń zor ekenin bilemiz. Qazirgi zamanaýı tehnologıalardyń deńgeıi onyń tıisti barlyq halyqaralyq talaptarǵa saı, qajetti mindettelgen standarttaryn qoldanyp, tıisti sharalaryn oryndap otyrsa, onyń múmkindikteri zor bolar edi. Ótken baǵyttar bizdiń ekonomıkamyzdyń barlyq salalaryn qamtydy.
Búdjettik mekemeler, turǵyn-úı komýnaldyq sharýashylyǵy, aýylsharýashylyǵy, ónerkásip óndiristeri, qurylys, transporttyń barlyq túrlerinde tıisti shıkizatpen ónimdi tıimdi paıdalanýdy kózdedi. Ol naryqtyń zańy. Árıne, memleket deńgeıindegi ekonomıkany ártaraptandyrý, osy baǵyttaǵy tehnologıalyq, ınovasıalyq údemeli qadamdardyń keregi, óńirlik saıasat júrgizý, kadr daıyndaý sharalary búgingi kúni kezek kúttirmeıtin kúrdeli máseleler. Al, jalpy metalýrgıa salasy keleshekte Qazaqstan ekonomıkasyn, zamanaýı joǵarǵy tehnologıalyq álem alpaýyttarymen terezesi teń bolýyn qamtamasyz ete alatynyn kórsetip otyr.
–Qýǵyn-súrgin aqıqaty tam-tumdap ashylýda. Taǵdyrdyń tezinen, tozaqtyń ózinen aman-saý qalǵanymyz ǵasyrlar barysynda qalyptasqan básekelik qabilettiń, ulttyq kodtyń quryshtaı beriktigin pash etip tur. Saıası qýǵyn-súrginge saıasatkerler ǵana emes, dala kezip júrgen geologtar da ushyrady emes pe?
–Totalıtarızmniń sumdyqtaryn túsiný úshin Qazaqstandaǵy sosıalızm dáýirin mı qazanynda qorytý barysynda úsh ustanymǵa basymdyq bergen jón tárizdi. Bular Uly dalanyń darhandyǵynan, mundaǵy adam men tabıǵat arasyndaǵy jarasymdy qarym-qatynastan týyndaǵan. Ol azattyq pen erkindikti bárinen qymbat sanaǵan ortada sana men ómir saltynyń quramdas bóligine aınalǵan.
Indýstrılızasıa, kollektıvızasıa qazaq qojalyqtaryn otyryqshylandyrý, mádenı revolúsıa qoǵamdyq damýdyń alǵysharty retinde usynyldy. Atalǵan sharalarǵa kúmán keltirý, tipti olardy júzege asyrý ádisi men quraldaryn synǵa alýdyń ózi de qaýipti sanaldy. Ol adam sózsiz progreske qarsy, kúni ótken qoǵamdyq qatynastardy jaqtaýshy konservator, retograd qatarynda qýǵyndaldy. Ony jasyrýdyń qajeti joq.
Qazaq halqynyń qanyna, súıegine, mentalıtetine sińgen jasampazdyq pen qulshynys sosıalısik qurylystyń mazmunyn, nátıjesin, ereksheligin anyqtady. Stahanovshy shahter T.Kúzembaevty, geologıa salasynyń týy, akademık Q. Sátbaevty, kúrishshi Y.Jaqaevty, malshy J.Qýanyshbaevty eren eńbekke jetelegen qudiret úzdiksiz qýǵyn-súrgin, úreı men qorqynysh emes, partıanyń ıdeologıalyq, kadrlyq jumystaryndaǵy kemeńgerligi de emes edi. Olar tabıǵat bergen qabilet qarymyn rıasyz jumsady, úzdik nátıjemen kómkerdi, eliniń, halqynyń erteńine sendi. Jasampazdyq halqymyzǵa ejelden tán qasıet ekenin Uly dalanyń jeti qyry, adamzat órkenıetine olja salǵan tulǵalarymyz, án-kúıimiz, babalar sózi aıǵaqtap tur. XX ǵasyrda jalǵasyn taýyp, ult tarıhyn burynǵydaı gýmanızmmen, optımızmmen, senimmen árlendirdi. Sosıalısik jasampazdyq ustanymy saltanat qurǵan tustaǵy adamdar jaqsy men jamandy aıyrmady demeımiz. Qazaqstandaǵy keńestik bılik alǵashqy kúnnen zorlyq-zombylyqqa, zańsyzdyqqa, shovınısik óktemdikke súıendi. Zamanaýı ilgerileýge azdy-kópti muryndyq bolǵanyn da moıyndaımyz. Halyq osynyń bárin kórip, bilip otyrdy. Degenmen totalıtarızmniń adamgershilikke jatpaıtyn úsh qylmysyn umytýǵa bolmaıdy: biri ár jyldardaǵy asharshylyqtar, ekinshisi saıası qýǵyn-súrgin. Bular qansha mıllıon adamnyń ómirin qıǵanyn eshkim dálme-dál aıta almaıda. Eń aýyr shyǵynǵa ushyraǵandar qatarynda geologtardyń da, metalýrgtardyń da bolǵany aqıqat.
–Halyq sýretshisi Ábilhan Qasteevten sýret salýdy qaıdan úırendińiz, -dep suraǵanda: «Taýdyń bulaǵynan, qoıdyń qulaǵynan, apamnyń kıizinen, eshkiniń múıizinen úırendim, -dep jaýap beripti. Siz metalýrg kásipti kimnen úırendińiz?
–Qyzyq eken. Iá meniń ómirdegi jaqsy ustazdarym – qazaq geologtarynyń atasy sanalǵan Qanysh Sátbaev, Memleket jáne qoǵam qaıratkeri, aqyn Kákimbek Salyqov aǵalarym boldy. Bul eki ustazym ómirde meniń azamat bolyp qalyptasýymda ózindik oryndary bar.
Bizdiń kezimizde Máskeýde «Tústi metaldar ýnıversıteti» degen joǵary oqý orny boldy. 1930-1931 jyldary ol «Taý-ken akademıasy» ataldy. Men alǵashynda sol akademıasynda oqydym. Osy oqý orny keıin 5-6 ınstıtýtqa bólindi. 1953 jyly sonymen Taý-ken ınstıtýtyn oqyp bitirip shyqtym. Kákimbek aǵamyz da osy ınstıtýtta oqıtyn. Biz jatqan ınstıtýt jataqhanasynyń qabyrǵasynda D. Qonaevtyń sýreti ilinip turatyn. Onyń baýyry Asqar Qonaev ta osy ınstıtýtta oqydy. Aıtpaqshy, kópshilik bile bermeıdi, Kákimbek aǵamyz sol tusta Máskeý qalasy boıynsha sambo kúresinen chempıon bolatyn. Ony ol eshýaqytta dáriptegen emes. Instıtýt qabyrǵasynda júrgende aǵamyz qolynan dombyrasyn tastamaıtyn.
1958 jyly Máskeýde Qanysh Sátbaevpen kezdestik. Ol kisini buryn esitkenim bolsa da, jaqyn kórmegen bolatynmyn. Aǵamyz atyna zaty saı, alyp kisi eken. Bizben kezdesýde ol qazaqsha sóıledi. Ataǵy jer jaryp turǵan aǵamyz bizben jeke-jeke sóılesip, bolashaq maqsattarymyz týraly surap tanysyp aldy. Maǵan berilgen joldama boıynsha men Balqash qalasyna barýym kerek bolatyn. Qanysh aǵaı, meniń oıymdy ózgertip, naqty praktıkalyq jumystan, ǵylymǵa kelýimi týra yqpal etti. Qolyma berilgen joldamany kórip, sol jerde Qazaqstannyń Máskeýdegi turaqty ókili Isaǵalı Sháripovke hat jazyp, bolashaǵynan úmit kúttiretin maman retinde meni Almatydaǵy Metalýrgıa ınstıtýtyna barýyma yqpal etýin surady. Ol hat men de áli de saqtalýda. Mine, 65 jyldan beri osy ınstıtýtta qyzmet atqaryp kelemin. Osy ıstıtýt qabyrǵasynda júrip, kandıdattyq, doktorlyq dısertasıa qorǵadym. KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandym. Bar ómir jolym osyǵan saıady. Ótken ómir – tarıhtyń bir pushpaǵy. Ony saraptaı qarasań, úlken epopeıa shyǵady. Áıtse de, Qanysh aǵam týraly bir ádemi esse jazsam ba dep oılaımyn. Túbi azǵana daıyndyqtan keıin jazýǵa otyrarmyn degen daıyndyq ústindemin.
–Sultanbek aǵa, qarap otyrsam, Sizdiń ádebıetke degen ańsaryńyzdyń bary baıqalady. Ustazyńyz Kákimbek aǵamyzdyń da ómirdegi bar súıgeni ádebıet bolǵanyn bilesiz. Osyndaıda bir mysal keltire ketsem deımin. Parsy jurtynda bir ádemi dástúr bar. Ol – joǵary oqý oryndarynda – fızıka, matematıka, hımıa mamandyqtarynda da, parsy ádebıetiniń tarıhyn oqytý dástúri. Osyǵan saı, Iran zıalylarynyń arasynda: «Eger parsy halqynyń tarıhyn bilmeseń, onda seniń fızıkań, hımıań kimge qyzmet etedi!?» deıtin qanatty sóz bar...
–Bul endi keremet ıdeologıa. Iá, ádebıetke jaqynmyn, odan rýhanı lázzat alamyn. Kez kelgen adam ulttyń rýhanı dúnıesinen habary bolýy tıis. Qoǵam sanasyn jańǵyrtýdyń negizgi elementteri men ár qazaqstandyqtyń básekelestikke qabilettilik pen pragmatızm sekildi negizderi ulttyq bolmys, mádenıet, bilim salalaryn qamtyp, Qazaqstannyń damyǵan elder qataryna qosylyp, halyqtyń baqytty bolýynyń faktory retinde sanalady. Zamanaýı tehnologıalyq quraldar men ǵylymı orta arqyly halyqtyń jetistigin nasıhattap, ulttyq bolmys pen mádenı kodyn saqtap qalýǵa múmkindik bar. Bul – jahandaný men kompúterlik ǵasyrda damýdyń joǵary satysyna shyǵýǵa jaǵdaı jasaıtyn ýaqtyly geosaıası sheshim.
Jalpy alǵanda, qoǵamdyq sanany jetildirý ár el úshin kez kelgen sátte mańyzǵa ıe bolýy tıis. Adamdar óz mádenıetin, tarıhyn, óz qalasyn súıýi kerek. Memleket deńgeıin kóterýde, adamdar mańyzdy ról atqarady. Álbette, bul jerde basty resýrs adam bolýy tıis. Máselen, Japon eli ózindegi tabıǵı baılyǵyn adam resýrsyn damytý arqyly jetistikke jetti. Nátıjesinde túrli tabıǵı kataklızm jaǵdaıda esh zardap shekpedi. Olar eldegi eń basty resýrs adam ekenin erte túsindi. Eń alǵash ótken ǵasyrdyń orta sheninde amerıkalyq ekonomıser «Adam kapıtaly» degen uǵymǵa teorıalyq turǵydan anyqtama berip, onyń mán-mańyzyn, damytýdyń joldaryn kórsetken eken. Sodan bergi aralyqta adam kapıtaly kez kelgen memlekettiń, qoǵamnyń ekonomıkanyń negizgi myzǵymas tuǵyry ekeni dáleldendi. Ataqty Adam Smıt: «Alǵashqy jol kúıreýge aparady, al keıingisi damýǵa jeteleıdi» degende osyny aıtsa kerek.
Búginde vırtýaldy álem men shynaıy ómirdiń araqatynasy joıylyp, zat pen beıne, ǵylym men fantasıka arasyndaǵy shekara móldirlene túsken. Adamı qatynastar da vırtýaldy shyndyqqa kóshirilip, mundaı qarym-qatynas ómirimizdiń qalypty kórinisine aınalǵany málim. Degenmen, bizdiń qoǵamda postmoderndik mádenıet belgileri dástúrli mádenı úlgilermen qatar ómir súrýde. Dástúrli rýhanı qundylyqtarǵa muqtaj top áli de óz qajettilikterimen qaýysharyna úmitti. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan men onyń halqynyń jarqyn bolashaǵyn naqty boljap berdi. Ol órkendeýge, ózgeriske, bilim salasyn damytýǵa, mádenıetti, tarıh pen qorshaǵan ortany qorǵaýǵa jáne eń bastysy, rýhanı birlikti saqtap qalýǵa múddeli. Qazaqstan basshysynyń barlyq bastamalaryna qoldaý bildirýimiz kerek. Memleket basshysynyń Strategıalyq maqsattary elimizdi damyǵan elder qataryna qosatyn birden-bir bastama.
–Barlyq jaqsy qasıettiń altyn dińgegi ádeptilik, bilimdilik desek, egemen elimizdiń bilimi men ǵylymyn damytýda metalýrgıalyq bilim ortasynyń jaǵdaıy qandaı?
–Qazirgi ýaqytta sát saıyn ózgerip jatqan almaǵaıyp zamanda adam balasy úshin esh ózgermeıtin qundylyqtar bolsa, sonyń eń bastysy – bilim. Ult keleshegi, qaýipsizdigi – eldegi bilim berý isimen tikeleı baılanysty deıtin bolsaq, urpaq bolashaǵyn oılaǵan árbir ustaz, árbir oqý orny bilim berý salasyndaǵy búgingi ózgeristerden qalmaı, jańashyldyq tanytyp, izdenip, zamana kóshine ilese otyryp, ýaqyttan ozyq júrýi kerek.
Men qoǵamdy jańǵyrtý eń áýeli bilim salasyna kóńil bólýden bastalatynyna tolyqtaı qosylamyn. Memleket basshysy Qasym –Jomart Toqaevtyń atalǵan salaǵa qoıǵan talaptary qoǵamdy qalaı damytýdyń, bilim men tájirıbeni ushtastyrýdyń, álemniń ozyq ýnıversıtetterine jol ashýdyń jarqyn úlgisi. «Ǵylym men óner kóbeıgen saıyn beınet kemıdi. Bilimi kóp adam – quraly saı usta sekildi: ne istese de kelistirip isteıdi. Bilimdi bolýǵa – oqý, baı bolýǵa – kásip, kúshti bolýǵa birlik kerek! –degen Ahmet Baıtursynov. Olaı bolsa, osynyń bári búgin de kerek! Óziniń damý satysynda talaı syndarly synnan abyroımen ótip álemdik ozyq tájirıbelerdi qoldana otyryp, kásiptik bilim berý júıesin jańǵyrta bilgen ujymnyń búgingisi – baıypty, keleshegi – kemel.
–Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken – Ermek Jumahmetuly.