«Óz paıdańdy oılama, el paıdasyn oıla, óz paıdań sonyń ishinde» degen Júsip Balasaǵunnyń fılosofıalyq oı-paıymy búgingi kúnniń eń ózekti máselesine aınalǵandaı. Rýhanı ómirimizdiń erteńin oılap, kemel bıikke kóteremiz desek, onyń basynda adamı resýrs tur. Ádette, jastar – bolashaǵymyz, jastardyń qamyn oılap jaǵdaı jasaý, jol kórsetý – aǵa býynnyń enshisinde dep jıi aıtamyz. Osy rette jastarǵa jol kórsetip, aqylshy retinde baǵyt berip júrgen Abaı atyndaǵy QazUPÝ Ardagerler keńesiniń tóraǵasy, qalalyq Ardagerler keńesiniń jastarǵa rýhanı-adamgershilik patrıottyq tárbıe berý qoǵamdyq keńesiniń tóraǵasy, pedagogıka ǵylymynyń doktory, profesor Berikjan ÁLMUHAMBETOVTİ áńgimege tartqan edik.
Adamı asyl qasıetten arylmaǵan jón
– Berikjan Aıtqululy, qoǵamda «jańa qazaqstandyq patrıotızmdi qalyptastyrý, irgetasyn bekitý qandaı ilimge negizdelip, nege baǵyttalýy kerek?» degen máseleler kóp aıtylyp júr. Bul baǵyttaǵy sizdiń ustanymyńyz qalaı?
– Árıne, rýhanı ómirimizdiń erteńin oılap, ony óziniń kemel bıigine kóteremiz desek, adamı asyl qasıetten arylmaǵanymyz jón der edim. Ulttyq rýhanıattyń otyn sóndirmeı, ár zaman óz tulǵalarynyń ómir tynysyn jete túsinip, olardy kelesi býyn urpaqtarymen qaýyshtyra bilse, bizdiń basty paryzymyzdyń oryndalǵany emes pe? «Baǵalaı bilmegenge baq qonbaıdy, qýana bilmegenge qut qonbaıdy» degen Ábish Kekilbaıdyń sózimen aıtar bolsaq, artymyzdan ergen altyn tiregimiz jastarǵa kóńil bólip, olar qoǵamnyń áleýmettik baılyǵy ekenin nazardan tys qaldyrmaǵanymyz abzal. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan azamattarynyń, ásirese, jastardyń eńbekqorlyq qaǵıdatyn ustanýy mańyzdy. Syrttan kómek kútýdiń qajeti joq. Qazir zaman basqa, ıaǵnı mańyzdy sheshimderdiń ýaqyty, serpilis jasaıtyn sát. Jastar bolmasa, munymen kim aınalysady?» deı kelip, belsendi jas qazaqstandyqtarǵa árdaıym qoldaý kórsetetetin aıtqan bolatyn. Qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy tarıhpen birge bite qaınasyp kele jatqan urpaq tárbıeleýdegi tájirıbeleri, bizge sol rýhanı mádenıet, etıkalyq, estetıkalyq qundylyqtaryn quraıtyn ulttyq ádet-ǵuryp, salt-dástúr, ádebı-mýzykalyq, kásibı-turmystyq fólklorlar mazmuny arqyly jetip otyr. Mine, búginde osy maqsatta joǵary oqý oryndary, kolej, mektep deısiz be urpaq tárbıesine óz úlesin qosyp jatyr. Jas býynnyń rýhanı damýyna, halqynyń ómir súretin ortasyna degen qurmeti men sezimin oqý oryndarynyń qabyrǵasynan bastap úıretý, ár balanyń ulttyq rýhta tárbıelenýine negiz bolmaq. Ulttyq rýhty boıyna sińire otyryp, halyqtyń ádet-ǵuryp, salt-dástúrin sanasyna sińirgende ǵana adamnyń boıynda patrıottyq sezim, Otanǵa degen súıispenshilik oıanatyny málim. Ulttyq tárbıe alǵan urpaq deni saý, bilimdi, aqyldy, ultjandy, eńbekqor, sypaıy, kishipeıil bolatyny aıtpasa da túsinikti. Sondyqtan da ulttyq tárbıe – el bolashaǵy ekenin esten shyǵarmaǵan jón.
«Jastar – qarttardyń kózi, qarttar – jastardyń tezi»
– Qalalyq Ardagerler keńesiniń jastarǵa rýhanı-adamgershilik patrıottyq tárbıe berý baǵdarynda atqaryp jatqan jumystaryna toqtala ketseńiz...
– Úlken qalanyń tynys-tirshiligimen bite qaınasyp, qoǵamnyń damýyna ózindik úles qosyp kele jatqan Almaty qalalyq, aýdandyq Ardagerler keńesteriniń jumystarynyń asa mańyzdy ekenin ózim kórip, bilip júrgendikten, tilge tıek etkenim jón sıaqty. Qalalyq Ardagerler keńesi jáne shahardaǵy segiz aýdandyq Ardagerler keńesi biregeı keshendi baǵdarlama boıynsha ardagerlerdi qoldaý, kómek kórsetý, jastarmen kezdesý uıymdastyrý, mádenı is-sharalarǵa qatysý baǵdarlaryn jumys josparyna saı júrgizip jatyr. Jalpy, qalalyq Ardagerler keńesine qarasty segiz qoǵamdyq keńes bar. Olar quqyq qorǵaý normatıvteri, densaýlyq saqtaý, áleýmettik-turmys, rýhanı adamgershilik-patrıottyq tárbıe, Otan qorǵaý erligin nasıhattaý, ultaralyq mádenıet qarym-qatynasyn damytý, sport jáne dene shynyqtyrý, salaýatty ómir salty, qoǵamdyq-ádistemelik úılestirý keńesteri dep atalady. Búginde atalmysh keńesti qalalyq Ardagerler keńesiniń tóraǵasy, belgili qoǵam qaıratkeri, saıasat ǵylymynyń doktory, profesor Aqan Bıjanov basqaryp otyr. Ózderińizge de belgili Aqan Qusaıynuly qoǵamdyq keńeske baǵyt siltep, baǵdar bergennen jalyqqan emes. «Úlken bastar, kishi qoshtar» demekshi, ulttyq qundylyqtyń negizinde «Jastar – qarttardyń kózi, qarttar – jastardyń tezi», jastar – qarttardyń kózi bolý úshin, qarttardan jaqsy qasıetterdi boıyna sińire bilýi qajet der edim. Sonda ǵana jastarymyz – qarıalardyń jalǵasy bolmaq.
Aǵa býyndy dáripteı bileıik
Osydan az ýaqyt buryn «Balyqty bulaq» etnoaýylynda Medeý aýdany Ardagerler keńesiniń tóraǵasy Almas Tileýbaev men etnoaýyl ıesi Bolat Saýranbaev «Kóshpendiler» ulttyq oıyn saýyq keshin uıymdastyrdy. İs-sharaǵa 500-ge jýyq qonaqtar, aýdan ardagerleri qatysty. Joǵaryda aıtylǵan ulttyq rýhty, patrıottyqty boıǵa sińirý osynyń aıǵaǵy.
Otandy súıý men týǵan elge, týǵan jerge qyzmet etý, sózdiń emes, istiń jemisi. Búgingi tańda álemdegi barlyq musylman túrki memleketteriniń ishinde jer baılyǵy men jer kóleminiń aýmaǵy jaǵynan birinshi orynda turmyz. Bul kezdeısoqtyq dúnıe emes. Jaratýshy ıemizdiń bizge degen meıirimi men qamqorlyǵynyń arqasy. Kezinde Mirjaqyp Dýlatov: «Ýaqyt áldenelerdi kónertip, óshiredi, áldenelerdi keneltip ósiredi. Kóne tozady, jańa ozady» degen-di. Osy turǵydan qaraǵanda, qazaq halqy tarıhynda da, pedagogıkasynda da tozǵan dáýir-dáýreni ótken, kónergen qaǵıdalar joq emes. Bul kóneniń kózine súıene otyryp, jańashyl kózqarasty damytý kerektigin bildiredi. Árıne, qaı kezde bolmasyn, júrip ótken jol árqashan tegis bolmaǵan. Sol joldan súrinbeı ótken aǵa býyndy dáripteı bileıik. Qalalyq, aýdandyq Ardagerler keńesi tóraǵalarynyń aýqymdy jumystaryna tántimin, ótkizilgen is-sharalarǵa qatystyp, rýhty sezindim.
«Shaldyń: bútin shal, kútim shal jáne tútin shal
degen úsh túri bolady»
– Ádemi qartaıý týraly jıi sóz etemiz. Teris pikirlerdi de estip júrmiz. Árıne, bul da bir rýhanı kórinis qoı. Qartaıǵan shaqta da keı jandardyń júzinen nury tógilip turady. Munyń syry nede der edińiz?
– Bul eń aldymen, adamnyń júreginiń tazalyǵynan eken. Eńbekten qol úzgenmen, urpaqtar sabaqtastyǵyn nyǵaıtýǵa úles qosyp kele jatqan ardager aǵa býynnyń jastarǵa tárbıe berýde alar orny erekshe. «Jaqsy sóz – jarym yrys» demekshi, osyndaıda erterekte oqyǵanymdy taǵy da qaıtalaýǵa týra kelip tur. Bala kúnimde aýyldyń úlkenderinen: «Shaldyń: bútin shal, kútim shal jáne tútin shal degen úsh túri bolady» degendi estigenim bardy. Degenmen, onyń astaryna úńilmeppin. Eseıe kele, bútin shal áýlettiń ǵana emes, búkil aýyl-aımaqty aýzyna qaratqan aqsaqal, kútim shal jurtqa paıdasy tımese de paıdasy joq momyn qart, tútin shal jasy kelse de jaǵymsyz qylyǵyn tastaı almaı, júrgen jerin aıqaı-shý etip júretin qıańqy shal ekenin túsinip jatyrmyz. Tunyq bastaýynda ýyzyna jaryp, dástúrine qanyp ósken qyzdan aq jaýlyqty áje, jas shaǵynda jigeri men namysyn jerge taptatpaǵan jigitten túıgeni mol, tanymy tereń – qarıa shyǵary anyq. Tek, tekti tárbıeniń tigisi sógile bastaǵan búgingideı ýaqytta, qaı «shaldyń» qatary kóbeıip keter eken degen kúdik te joq emes.
Buryndary 40-qa tolǵandardy qara saqal dep, 60-tan asqannan aqyl sura dep otyrýshy edi... Qarıalar adam boıyndaǵy myń qubylǵan minezdi, pendelik tirshilikti, ashkózdikti, toıymsyzdyqty, qanaǵattyń joqtyǵy, dúnıeqońyzdyqqa, teńsizdikke, alypqashpa sózge, elikteýshilikke tosqaýyl bolatyn, oımaqtaı oı aıtyp, utqyr baılam jasaıtyn erekshe qurmetke ıe jandar ǵoı. Mine, osy tusta men óz ultymmen maqtanamyn! Óıtkeni, biz boıynda tektilik, keńpeıildilik, abyroı, myzǵymas kúsh pen ynta-jigeri mol halyqpyz.
Tabandy eńbegimen tabysqa jetken adamdar
qashanda qurmetti
«Janjaldyń shoǵy qyzarsa, aqyldyń sýyn sep» degen bar. Biz ejelden dostyqqa, birlikke qushtar halyq edik qoı! Dos bolý ońaı, ony saqtaý qıyn. Ákim, bılik basyndaǵylarda kókten túsken joq, olarda óz ortamyzdan shyqqandar. Degenmen, «Arǵymaqqa mindim, shylbyry qolymda» dep toptan adasqandar da bar shyǵar... Ondaı sátte alǵan bilim men jıǵan ǵylymnyń paıdasy qaıda?! Adasqandy jolǵa salyp, bilmegendi bildirý aǵa býyn aqsaqaldardyń, ıaǵnı ardagerlerdiń mindeti.
Qazirgi kezde Mádenıet Tastanuly, Saǵatulla Úsembaıuly, Batıma Sapıqyzy, Bataı Mamanuly, Tamara Muhtarhanqyzy, Ǵalıa Asqarqyzy, Jangeldi Sádenuly, Almas Abramanulyndaı azamattar basqarǵan qala aýmaǵyndaǵy Ardagerler keńesteri shahardyń, aýdannyń ishki saıası isine reń berip, qoldaý kórsetýde. Tabandy eńbegimen tabysqa jetken adamdar qashanda qurmetti, syıly keledi. Óıtkeni, olar «Adal azamat – Adal eńbek – Adal tabys» qaǵıdasyna saı jandar.
«Ótken tarıh jańamen birge jańarýy tıis»
Almaty qalasynyń Qazaqstan halqy Assambleıasy otyrysynda shahar basshysy Darhan Satybaldy: «Ótken tarıh jańamen birge jańarýy tıis. Maqsatymyz – urpaqtar jalǵastyǵy arqyly qoǵamdyq birlikti nyǵaıtý» deı kele, otbasylyq, úı-ishilik, ishki qaýymdastyq ult tatýlyǵyna, ulttyq qundylyǵymyzǵa jetkilikti mán berip, jumys atqarý qajettigin atap ótti. Atqarylyp jatqan ıgi iske jaǵdaı jasaý, qoldaý kórsetý kerektigin de tilge tıek etti. Árbir ult óneriniń ózindik ósý, qalyptasý joly jáne ózindik damý sıpaty bolady. Rýhanı ómirdiń barlyq salasy ónerde bir-birimen baılanysyp, áserin tıgizip otyrady. Ómirimizdiń bastaý qaınary babalarymyzdyń dáýirinen týyndaǵan bolsa, qazirgi kezde ómirimiz álemdik óner kóshiniń qatarynda ekendigi dáleldendi. Ary qaraı damytý – paryzymyz.
Bilim salasynda – ımandylyq, rýhanı tárbıe jaǵyn kúsheıtý qajet. Osy oraıda, Abaı atyndaǵy QazUPÝ-niń jergilikti Ardagerler keńesimen birge atqarylǵan jumystardy atap ótýge bolady. Basqarma tóraǵasy rektor Bolat Tilep joǵary oqý orynda ámirlik bılik emes, aqyl-parasat bıligine ústemdik berýde. Fakúltetter «Ata, Áje, Ata-Ana qundylyǵy, otbasy» tárbıesine keńinen kóńil bólýde. Shyny kerek, sońǵy ýaqytta otbasy tárbıesinde olqylyq bar ekendigin moıyndaǵanymyz jón. Aqparattyq jeli, ınternet álemi arqyly kóptegen teris baǵyttar endi. Osyny eskersek, oqý ordalary ata-analarmen, Ardagerler keńesimen, úlken býynmen bite qaınasyp, jumyla jumys jasaýymyz kerek. Saıasat pen aqıqat máselesin ádildik úshin aıtar bolsaq, halyqtyń aqıqatqa degen súıispenshiligi sheksiz. Sondyqtan ár qadamdy baıqap basý, daýryqpaı, aptyqpaı ilgeri jyljýymyz shart. Men óz oıymdy «Kóńildegi kórikti oıdy aýyzdan shyqqanda óńin qashyryp almaıyq» dep Abaımen túıindegim kelip otyr.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan
Raıa ESKENDİR.