Máskeý men Beıjińge qandaı paıda ákelmek?
Qazir álemde kúrdeli geosaıası jaǵdaı qalyptasqan. Áskerı qaqtyǵystar men ekonomıkalyq sanksıa elesi kezip júr. Mundaı jaǵdaıda ár memleket óz ulttyq múddesine saı áreket etýde. Máskeý men Beıjiń kóppolústi álem jaıly jıi aıta bastady. Bul álemde bir ne eki alyp derjava bolmaıdy degeni. Bir qaraǵanǵa nıetteri durys sıaqty. Alaıda, máseleniń baıybyna barmaı jatyp, jaqsylyqqa jorymaǵan abzal.
Máskeýdiń joly
Batys pen ózge álem teketiresi bázbireýlerge tıimdi. Olardyń kim ekenin bilý úshin alysqa barýdyń qajeti joq. Sońǵy ýaqyttaǵy Máskeý men Beıjińniń saıası málimdemelerinde álemdi Batys órkenıetine qarsy qaıraıtyn sózder jıi aıtylýda. Alaıda, ekeýi eki túrli jolmen óz nıetin jetkizýde.
Reseı ashyq túrde Batys álemin aıyptap keledi. Sózimen ǵana emes, isimen de ashyq teketireske tústi. Mundaı betburys qashan boldy degen suraq týyndaýy múmkin. Ol Vladımır Pýtın bılikke kelgennen bastaý aldy. Oǵan deıin jaǵdaı basqa bolatyn. 1991 jyly KSRO ydyrady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin álemde ornaǵan eki polústi tártip kelmeske ketti. On jyldaı álemde AQSH ústemdigi ornady.
2000 jyldardyń basynda V.Pýtın bılikke kelisimen eldiń ishki máselelerimen aınalysty. Syrtqy saıasatynda dıplomatıa ústemdik etti. Batys álemimen barynsha jaqyndasýǵa tyrysý áreketteri baıqaldy. Alaıda, 2008- 2009 jyldardaǵy álemdegi qarjy-ekonomıkalyq daǵdarys, ári bılikti ustap qalý nıeti syrtqy saıasatta betburys jasaýǵa májbúr etti.
2000 jyldardaǵy munaı satqannan biz ǵana emes, Reseı de baıydy. Halyqtyń ál-aýqaty jaqsardy. Áleýmettik jaǵdaıy jaqsarǵan halyqtyń bılikke degen senimi joǵary bolatyny aıdan anyq. Al daǵdarys qalypty jaǵdaıdy ózgertti. Endi qaltasy tarylǵan halyqqa basqa nárse berý kerek edi. Jaýap ta tabyla qaldy. Memleket syrtqy saıasatty agressıvti júrgize bastady. Dıplomatıadan góri saıası múdde alǵa shyqty. Basty syrtqy jaý retinde AQSH bastaǵan Batys elderi atala bastady. Munda Keńes úkimeti sanaǵa sińdirgen amerıkalyq qaýip qoldanyldy.
Endi mine, qazir kórshi eldiń ár málimdemesinde Batysty aıyptaý basym. Sońǵy bolǵan SHYU, BRICS sıaqty uıymdardaǵy kezdesýlerde osyndaı málimdemeler jasalýda.
Beıjiń joly
Al Beıjiń bolsa óz múddesin astarlap jetkizýde. Ol úshin ózi múshe túrli halyqaralyq uıymdardy qoldanyp keledi.
Olarǵa SHYU, BRICS sıaqty halyqaralyq uıymdar kiredi.
Qytaı eliniń syrtqy saıasattaǵy betburysy ońaı bolǵan joq. Ár áreketin jeti ret oılap bir kesetin memlekette saıası sheshim qabyldaý uzaq merzimge negizdeledi. Shyǵystaǵy kórshimiz syrtqy saıasatta ekonomıkany saıası ambısıadan joǵary qoıady. Mundaı dástúr Den Sáopınniń kezinen bastaldy. Alaıda, osydan on jyldaı buryn jaǵdaı ózgerdi. Oǵan Sı Szınpınniń bılikke kelýi áser etti. Ol 2012 jyldan beri Qytaı komýnıstik partıasy OK Bas hatshysy qyzmetin atqarýda.
Qytaıdyń qazirgi basshysy bılikke kelgennen beri eldiń syrtqy saıasaty ózgerdi. Óz múddesin jasyryp kelse de ózgeris baıqalady. Oǵan túrli faktorlar áser etti. Eń aldymen, Sı Szınpınniń jeke saıası ambısıasyn atap ótken jón. Ol Den Sáopınniń negizin salǵan saıası dástúrdi ózgertti. Qazir endi uzaq merzim bılikte otyrýǵa nıetti.
Ekinshi sebep – syrtqy faktor. Oǵan Donald Tramptyń AQSH prezıdenti bolǵan jyldary júrgizgen syrtqy saıasaty áser etti. Ol 2016–2020 jyldary AQSH-nyń prezıdenti boldy. Ol bılikke kelisimen Qytaımen saýda- ekonomıkalyq qarym-qatynas nasharlady. Olaı bolaryda aldyn ala belgili bolǵan . Óziniń saılaý aldy baǵdarlamasynda Qytaımen saýda baılanysyn synǵa alyp edi. Osylaısha syrtqy jaý tabý arqyly saılaýda jeńiske jetti.
Bılikke kelisimen saılaýdaǵy ýádelerin oryndaı bastady. Ekonomıkalyq turǵydan qaraıtyn bolsaq, AQSH– Qytaı saýda baılanysynda shynymen de Vashıngton álsiz bolyp kóringen. Sebebi, olardyń Qytaıǵa satqanynan góri, satyp alǵany kóp. 2017 jyly AQSH-tyń eksporty 187,5 mlrd dollar bolsa, eksporty 522,9 mlrd bolǵan. Soǵan oraı, Tramp 2018 jyldyń 23 qańtarynda Qytaıdan keletin taýarlarǵa salynatyn tarıfti 30% etip bekitti. Budan keıin eki el arasynda saýda soǵysy bastaldy. Qazir eki el arasyndaǵy kıkiljiń ýaqytsha basyldy. Degenmen, teketires áli jalǵasýda.
Kóppolústi álemdi qalaı ornatpaq?
Máskeý men Beıjiń ekonomıkalyq jaǵynan damýshy jáne artta qalǵan elderdi Batys álemine qarsy qoıa bastady. Olardyń sózinshe G7 dep atalatyn damyǵan elder ózge elderdiń damýyna kedergi keltirýde. Al shyndyǵynda, olardyń jeke múddesi bar.
Bıyl naýryz aıynda Reseı men Qytaı basshylary eki eldiń qarym-qatynasyn odan ári nyǵaıtty. Ortaq málimdemede eki el birjaqty sanksıalarǵa jáne eksportty syrttan shekteýge qarsy ekenin atap ótken. Sanksıa degeni Batys elderiniń Reseıge qarsy ekonomıkalyq shekteý saıasatyn meńzeıdi. Al eksportty syrttaı shekteý degeni AQSH-tyń 2018 jyly Qytaıdan keletin eksportty shekteý saıasaty. Sondaı-aq, Batys elderiniń ekologıany qorǵaýǵa qatysty bastamalarynyń astarynda ózge elderdiń syrtqy saýdasyn shekteý jatyr degen pikirde.
Jaqynda ótken BRICS samıtinde de osyǵan uqsas oılar aıtyldy. Uıym músheleri kóbeıip, BUU Qaýipsizdik keńesindegi turaqty múshelerdiń sanyn arttyrýdy jáne Búkilálemdik saýda uıymyndaǵy oıyn erejelerin ózgertýdi kózdep otyr.