Polısıadaǵy aıryqsha orny bar salalardyń biri – tergeý qyzmeti. Qoǵamda qylmys oryn alsa, oqıǵanyń jaı-japsaryn anyqtap, kúdiktiler jasaǵan qylmystyń aq-qarasyn ajyratyp, sotqa joldaıtyn – dál osy mamandyq ıeleri. Tergeýshi – qylmystyń izi sýymaı turyp, iske kirisetin, jábirlenýshi men kúdiktiniń ýájin tarazyǵa salyp, jiti zertteıtin maman.
Almaty qalasy Polısıa departamentiniń asa mańyzdy ister boıynsha aǵa tergeýshisi, polısıa kapıtany Nurbolat İńkárbek te osy mańyzdy salada abyroıly qyzmet atqaryp keledi. Ol bizge bergen suhbatynda Almatyda bolatyn qylmys túrleri men sıpatyn, tergeýshi jumysynyń qyr-syryn aıtyp berdi.
Nurbolat Qaıratuly polısıadaǵy eńbek jolyn áýeli 2018 jyldan 2020 jylǵa deıin Bostandyq aýdandyq polısıa basqarmasynyń tergeý bóliminde aǵa tergeýshi bolyp bastaǵan. Al sol jyldan qazirge deıin Almaty qalasy Polısıa departamentiniń tergeý basqarmasynda jumys isteıdi. Eńbek ótili jeti jyldan asqan polısıa kapıtanynyń aıtýynsha, tergeýshi bolý – eń aldymen ardyń isi.
«Almaty qalasynda tergeý basqarmasy bes bólimnen turady. Jeke tulǵalarǵa qatysty, jeke menshikke, qoǵamdyq tártipke qarsy qylmystar bólimi, odan keıin jaqynda ashylǵan kıberqylmystarǵa qatysty jáne sońǵysy - aýdandyq polısıa basqarmalaryndaǵy tergeý jumystaryna baqylaý jasaıtyn aımaqtyq baqylaý bólimi. Men qoǵamdyq tártipke qarsy qylmystar bóliminde jumys isteımin. Biz tek aýyr jáne asa aýyr qylmystarmen aınalysamyz. Bul jerde tek tájirıbeli tergeýshiler qyzmet etedi. Sebebi mundaı isterdi tergeý kúrdeli bolǵandyqtan, arnaıy daıyndyq pen tájirıbe qajet», - dep sıpattap ótti jumysyn.
ÁR İSTİŃ ARTYNDA ADAM TAǴDYRY TUR
Qoǵamdyq tártipke qarsy qylmystardyń tergelýinde bul sanattaǵy ister árqashan qoǵamnyń nazarynda bolady. Tergeý barysynda mamandar dáleldemeler jınap, tergeý áreketterin júrgizedi: jaýap alý, bettestirý, saraptama taǵaıyndaý, tergeý eksperımentteri, jasyryn tergeý áreketteri sekildi sharalar júzege asady. Eger adamnyń kinási dáleldense, qylmys asa aýyr bolsa, sotqa deıingi tergep-tekserýdiń aıaqtalýy týraly eseppen nemese isti aıyptaý aktisimen prokýratýraǵa joldanady. Ári qaraı prokýratýra qyzmetkerleri tergeýshiler jınaqtaǵan dáleldemelerdi, is qujattaryn qarap, zańdy bolsa, sotqa joldaıdy.
-Aıyna, jylyna qansha is tergeısizder? Sizderge belgili bir kórsetkish mindettele me? – degen suraǵymyzǵa:
-Ata zańymyzben bekitilgen «Adamnyń kinásiz dep tanylý prezýmpsıasy» degen qaǵıda bar. Ár adam sottyń zańdy úkimi shyqpaı turyp kinásiz dep sanalady. Sondyqtan biz tergeý barysynda tek kinásin dáleldeıtin emes, ony aqtaıtyn mán-jaılardy da mindetti túrde qarastyramyz. Eger kinási dáleldenbese, is toqtatylady. Óz basym ótken jyly 178 isti aıaqtap, tergeý jumystaryn tolyq júrgizdim. Sheshim shyǵaryp, sotqa joldadym. Onyń ishinde uıymdasqan qylmystyq toptarǵa qatysty ister de bar. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq-prosestik kodeksiniń 192-babyna sáıkes, sotqa deıingi tergep-tekserý merzimi — eki aı. Qajet bolǵan jaǵdaıda bul merzim prokýrordyń qaýlysymen uzarýy múmkin. Tergeýshiniń jumysy istiń kúrdeliligine, epızodtar men qatysýshylardyń sanyna baılanysty. Keıbir isterde ondaǵan epızod bolady. Biraq másele kórsetkishte emes, árıne. Eń bastysy – sapa. Kúdikti bolsyn, jábirlenýshi bolsyn — ár istiń artynda adam taǵdyry tur »- deıdi Nurbolat.
Onyń aıtýynsha, ár tergeýshi bir ýaqytta kem degende tórt-bes isti qatar alyp júredi. Birneshe ispen jumys isteý tergeý sapasyna áser etpeıdi. Oǵan qosa, tergeýshilerde ashylmaǵan, ıaǵnı kúdikti áli ustalmaǵan ister de bolady eken.
— Tergeý barysynda qandaı qıyndyqtar jıi kezdesedi?
— Qıyndyqtar kóp. Mysaly, adamdy ýaqytsha ustaý ızolátorynan shyǵarý qıyndyq týdyrady. Ol jerde tergeýge qajetti qural-jabdyqtar men arnaıy oryn jetispeıdi. Sot saraptamalarymen de másele týyndaıdy. Biz Almaty qalasynyń sot saraptamasy ınstıtýtyna júginemiz. Biraq keıbir mamandardyń bolmaýyna baılanysty, keıde Astanaǵa joldaýǵa týra keledi. Adam óltirý faktileri boıynsha adamnyń afekt kúıinde bolǵanyn nemese aqyl-esi durys ne durys emestigin anyqtaý úshin psıhologıalyq, psıhıatrıalyq saraptama qajet. Bul da keıde uzaqqa sozylady.
«TAÝ BÓRİSİZ, AÝYL URYSYZ BOLMAIDY»
Tergeýshiniń aıtýynsha, qalanyń barlyq segiz aýdanynda da qylmys tirkeledi. Olar bir-birine uqsamaıdy. Urlyq ta ártúrli bolady: qalta urlyǵy, páter tonaý - bári ártúrli adamdardyń áreketi. Kóbine bir qylmysty jasap, shartty jaza alyp shyqqan adamdar qaıtadan sol jolǵa túsedi. Urylar buryn da bolǵan, qazir de bolady. Qazir ınternet alaıaqtardyń da sany artty. Qylmystyq prosestik kodekstiń 113-babyna sáıkes, qylmystyń aldynda, kezinde jáne keıingi jaǵdaılar tolyq zertteledi.
AQIQATTYŃ ALǴY SHEBİNDE: Tergeýshi eńbegi tasada qalyp jatady
«Biz óz qyzmetimiz arqyly ádildikti ornatýǵa tyrysamyz. Halyqpen tikeleı baılanys ornatyp, quqyqtyq ádildik ornatýǵa kúsh salamyz. Kóp jaǵdaıda tergeýshilerdiń eńbegi kózge kórinbeı qalady. Qazaqstanda Qylmystyq kodekste kórsetilgen isterdiń 96%-yn ishki ister organdarynyń tergeýshileri tergeıdi. Tergep otyrǵan tulǵanyń shyndyqty aıtyp otyrǵany nemese bir nárseni jasyryp otyrǵany birden baıqalady. Biraq biz qylmysqa qatysy bar ekenin sezgenimizben, kinási tolyq dáleldengenshe tergep-tekserý jumystaryn jalǵastyra beremiz», - deıdi tergeýshi.
Iá, rasynda da, qoǵam nazaryn aýdartqan qylmystyq isterde tergeýshilerdiń jumysy tasada qalyp jatady. Sot otyrysyna qatysýshylar retinde, ádette, prokýrorlar men advokattardyń sózin tyńdap, tóraǵalyq etýshi sottyń qaýlysyna, úkimine nazar aýdarady. Alaıda, sol istiń sotqa deıin jetip, prokýratýra men qorǵaý taraptarynyń jumysynyń alǵa jyljýyna múmkindik beretin - tergeýshilerdiń qajyrly eńbegi ekenin eskermeı jatamyz. İstiń ádil qaralyp, sotqa joldanýy eń aldymen tergeý sapasyna baılanysty.
«Prokýratýra - qadaǵalaýshy organ. Qylmystyq iste jeti negizgi sheshim olardyń kelisiminsiz qabyldanbaıdy. Mysaly, adamdy kúdikti dep taný, is-áreketin saralaý sıaqty qaýlylar. Prokýratýra bul sheshimderdi qarap, qajet bolsa, kúshin joıa alady nemese keri qaıtarady. Qysqasha aıtqanda, biz tergeýdi júrgizemiz, olar zańdylyǵyn baqylaıdy. Sotqa deıingi tergeýde prokýrorlarmen tyǵyz baılanysta jumys isteımiz», - dedi ol.
Suhbat kezinde Nurbolat tergeýshilerge qysym kórsetilip, isti júrgizýde kedergi keltiretinder bolatynyn aıtty.
«Ózimniń tájirıbemde ondaı jaǵdaılar bolǵan joq. Biraq áriptesterden estip jatamyz. Mysaly, qamaýda otyrǵan kúdiktiler habarlasyp, «jaqynda bosap shyǵamyn, seni tabamyn» dep qoqan-loqy kórsetedi. Ókinishke qaraı, qazir keıbir blogerler men tanymal tulǵalar tergeýge qatysy bar aqparattardy ashyq jarıalap, jalǵan nemese rastalmaǵan málimetterdi taratyp jatady. Bul qoǵamda durys emes kózqaras qalyptastyryp, tergeýshiniń ádil sheshim qabyldaýyna áser etýi múmkin. Tergeýshilerdiń jumysyna edáýir kedergi keltiredi. Sondyqtan biz barynsha zań sheńberinde áreket etip, tergeý qupıasyn saqtaýǵa tyrysamyz», - dedi polısıa kapıtany.
TÝǴAN ANASYN PYSHAQTAǴAN...
Áńgimelesý barysynda Tergeý basqarmasynyń mamany óziniń oıynda qalǵan, qatty áser etken ister jóninde aıtyp ótti.
«Aǵa býyn tergeýshilerden: «Tergeýshi bolǵanyńa 10 jyl tolmasa, ózińdi tergeýshimin dep aıtpa!» degen sózdi estigen edim. Bul bizdegi jazylmaǵan zańdylyq desem de bolady. Eńbek ótilim on jyl bolmasa da, óz tájirıbemde kúrdeli, aýyr ister boldy. Psıhologıalyq turǵyda qatty áser etken is – anasyn qatygezdikpen óltirgen adamǵa qatysty tergeý boldy. Kúdikti týǵan anasyn 48 ret pyshaqtap óltirgen. Ári bul meniń tájirıbemdegi adam óltirý faktisi boıynsha alǵash júrgizgen tergeýim edi. İs bastalǵan sátten sońyna deıin ózim júrgizdim. Oqıǵa ornyna baryp, tergeý áreketterin júrgizý, dáleldemelerdi jınaqtaý munyń bári ońaı bolǵan joq. Aýyr kórinistermen alǵash ret betpe-bet kelgende, qatty áser etedi», - dedi tergeýshi.
Almaty qalasy Polısıa departamentinde ońaı qylmystyq is degen bolmaıdy. Árbir is óz aldyna kúrdeli. Tergeýshige qandaı is tapsyrylsa da, ony jeńil ne aýyr dep bólip qaramaıdy. Basshylyq quram senip tapsyrǵan isti sońyna deıin jetkizý kerek.
— Nurbolat Qaıratuly, qazir qoǵamda «tergeý kezinde qysym kórsetiledi, moıyndatý úshin uryp-soǵady» degen sıaqty pikirler aıtylyp júr. Buǵan ne aıtasyz?
— Jeke tájirıbemde ondaı jaǵdaılar bolǵan joq. Qazir baıqap otyrsańyz, barlyq tergeý bólmesinde, dálizderde beınebaqylaý ornatylǵan. Tergeý áreketteri mindetti túrde beınebaqylaýda ótedi. Eger tergeýshi zańsyz áreket jasasa, ony dáleldeýge múmkindik bar. Mundaı jaǵdaıda jaýapkershilikke tartatyn arnaıy organdar da jumys isteıdi. Keıde kúdiktiler sot otyrysynda jaýapkershilikten jaltarý úshin «maǵan qysym jasaldy, sondyqtan solaı jaýap berdim» dep tergeýde bergen jaýabynan bas tartady. Biraq qylmystyq is tek bir ǵana moıyndaýmen emes, tergeý áreketteriniń, saraptamalardyń, dáleldemelerdiń jıyntyǵymen negizdeledi.
TERGEÝSHİGE TÁN BASTY QASIET – ÁDİLDİK
«Bizdiń jumysymyzdyń ózegi – ádil bolý dep sanaımyn. Sebebi, tergeýshiniń is áreketi, sheshimi adamnyń taǵdyryna áser etedi. Prokýror men sot sıaqty biz de táýelsiz sheshim qabyldaımyz. Sondyqtan tek qyraǵylyq jetkiliksiz. Tereń bilimdi, kásibı sheber bolýymyz kerek. Biz kimniń kináli, kimniń kinásiz ekenin anyqtaımyz. Biraq bárinen buryn aldymyzda adam otyrǵanyn umytpaýymyz kerek. Eger tergeýshiniń boıynda ádildik pen adamshylyq bolmasa, bári beker. Tergeýshi áriptesterime aıtarym, ar men uıatty alǵa qoıyp, kásibimizge adaldyq tanytaıyq degim keledi», - dep túıindedi sózin tergeýshi.