Óner – shynaıylyqty súıedi. Óıtkeni akter – adam tabıǵatyn keıipteıdi. Sonyń arqasynda ár kórermen somdalyp turǵan beıneden ózin kóredi. Al óner ıesiniń jansaraıy kópke beımálim. Qazaq mádenıeti men órkenıeti qatar damyp bara jatqandaı. Sonymen qatar, ónerpazdyń jolynda qýanysh pen qıynshylyq qatar júredi. Aqyn Qadyr Myrza-Áli «kúlgisi kelip tursa da, bireý bop jylaý mindeti» depti. Bul óleń jyrlary óner adamynyń jan tebirenisin uqtyryp turǵandaı. Búgingi kıno óneriniń damý zańdylyqtary ózgerip, jańa trend qalyptasyp, zamanaýı kózqaras turǵysynda tyń kınokartınalar túsirilip keledi. Osyǵan oraı qoǵamǵa belgili akter, telejúrgizýshi Táýekel MÚSİLİMDİ áńgimege tartqan edik.
– Qazaq óneriniń damý qarqyny qaı deńgeıde?
– Qazaq óneriniń damý tendensıasy qarqyndy júrip jatyr. Naqty sanyn bilmedim. Degenmen, jylyna 50–60 shaqty kıno ekranǵa shyǵady. Bul – Qazaq eliniń kınematografıasy úshin jaqsy kórsetkish. Qazir qoǵam, halyq otandyq kınokartınalarǵa den qoıa bastady. Eń myqty akterlik quram, jaqsy senarı jáne óte qyzyqty kıno bolsa, edáýir kasalyq paıda tabady. Qazir qolynda qarjysy bardyń bári kınoǵa qarjy quıyp, mol tabys tabýǵa tyrysyp júr. Demek, qazaq kórermenine otandyq fılmder unap jatyr degen sóz. Osylaı qarqyndy túrde iske asyryla berse, damý degen sol.
Qazir biryńǵaı komedıa emes, basqa janrlar da damý ústinde. Sonyń ishinde melodrama, tarıhı kıno, drama sıaqty birqatar salalarǵa kúsh salyna bastady. Sol sebepti de, qazaq kınosy jańa beleske shyqty, ol qulashyn keń jaıa bermek.
– Áleýmettik jelide komedıa kóp túsiriledi dep synaıdy. Qalaı oılaısyz?
– Onsyz da ómirde problema kóp. Problemasy bar adamdy odan saıyn qınap jibersek, odan eshkim eshteńe utpaıdy. Sol sebepten, komedıa túsirip, kúndelikti turmys-tirshiliktegi qıyn jaǵdaılardy umytsyn degen oı ǵoı. Sonymen qatar, komedıaǵa jumsalǵan shyǵyndar, aqysyn qaıtarady. Budan tabys tabýǵa bolady. Ózime de komedıa unaıdy. Halyq ta kóp keledi. Sondyqtan komedıalyq janrǵa úlken nazar aýdarylyp keledi.
Keıingi 2-3 jyldan beri «qorqynyshty» baǵyttaǵy fılmder túsirilý qolǵa alyndy. Máselen, «Dástúr» fılminiń kasalyq rekordyn ataýǵa bolady. Shyny kerek, bizdiń kórermen ondaı janrǵa kóp barmaıtyn. Eger kıno túsirýge rejıserler, akterlik quram tıanaqtylyqpen keletin bolsa, áli talaı janrdy júzege asyra alady. Óz ýaqytysymen tyndyrymdy ister oryndalady dep oılaımyn.
– Qazir «vaıner», «ázilkesh», «bloger», «sportshy» sıaqty ártúrli mamandyq ıeleri ónerge kele bastady. Bul óner sapasyn túsirmeı me?
– Halqymyzdyń dúnıetanymynda «ónerge árkimniń-aq bar talasy» deıdi. Osydan-aq biraz astarly oıdy baıqaýǵa bolady. Eger sheberligi kelip, kastıngten ótip jatsa, kınoǵa túsip, obraz somdaýyna bolady. Ózim ónerli jandardyń ónerge kelýin quptaımyn. Onyń ústine jaqsy dúnıe jaryqqa shyǵyp jatsa, bárimizge qýanysh. Men de kásibı akter emespin. Mamandyǵym – ınjener-mehanık. Ónerge birer márte bas suqqannan keıin, óner jolyn qalap, eńbek etip qalǵan jaıymyz bar. Sol sebepti, eshkimge shekteý joq dep bilemin. Sonymen birge, kórermenge unap, el-jurttyń kóńilinen shyǵyp tursa, árkimge de óz sheberligin shyńdaýǵa jol ashyq.
– Qazaq kınosynda sheshimin tappaǵan qandaı máseleler bar?
– Bizdińshe eń ózektisi – akterdiń tólemaqysy. Tek kıno emes, teatr akterleriniń jaǵdaıy alańdatady. Jalpy, akter adamnyń tólemaqysy tómen bop tur. Kıno mol kasalyq tabys tapsa ǵana, akterlik quram jaǵdaıy biraz jaqsaryp qalady. Keı jaǵdaıda kınoǵa shaqyrǵanda búdjettiń azdyǵyn aldyn ala aıtady. Akterdiń dárejesin kóterý qajet. Sondaı ıgi bastama jasap jatqan – Kinopark ishindegi Tiger Film's. Sol prodúserlik ortalyq akterlerge óte jaqsy jaǵdaı jasaıdy. Árqaısysyna jiti kóńil bólip, ájeptáýir gonorar beredi. Bul – durys!
Qazaqstandaǵy óner ıeleri ámbebap bop júr. Kerek bolsa toı basqaryp, asaba atanyp, ártúrli keshterde júrgizýshi bop júr. Osydan 5 jyl buryn jobam bolǵan, sonda reseıliktermen birlese is atqardyq. Olarǵa osyndaı jaǵdaıdy aıtqanda tańqaldy. Óıtkeni Reseıde ámbebap bop jan baǵý joq. Syrt elderde akter tek óz shyǵarmashylyǵymen aınalysady. Basqaǵa ýaqyt ketirmeıdi. Demek, akterlik tólemaqy akterge jetkilikti. Al bizde múldem olaı emes. Tek qana akterlik jolmen júrseń ash qalasyń. Sonyń úshin de ózge salalardy qatar alyp júremiz. Eger osy atalǵan másele oń sheshimin taýyp jatsa, jón bolar edi.
Álemdegi shyǵarmashylyq proses múldem basqa. AQSH, Eýropa sıaqty damyǵan elderde adam sany, kınoortalyqtar, kınoteatrlar kóp. Sonymen qatar, shetelde álem boıynsha prokat jasalady. Sondyqtan da qarjynyń mólsheri asa úlken. Tabysty bolǵandyqtan akterlerge mol gonorar tóleıdi. Al Qazaqstanda nábári 20 mıllıon adam sany bar. Soǵan qaramastan kóbirek qarjy taýyp jatady. Bilýimshe, áıgili óner ıeleri Oljas Abaı men Darıǵa Badyqovanyń «Taptym-aý seni» fılmderi 2 mıllıard teńgege deıin tabys tapty. Sondaı tabystar áli de bar. Ol jaǵyn prodúserler kórip jatyr. Al akterler mol tabysqa keneldi dep aıta almaımyz. Eger kelisim-shart jasasqanda gonorardan bólek, akterge kınoprokattan 2-3% bólse, durys bolar edi. Bul akterlerge zor motıvasıa beredi. Sondaı-aq, prodúser úshin de jaqsy. Osyndaı úılesimdi jumys bolsa kıno sátti shyǵady.
– Otandyq óner juldyzdary nege dúnıe júzin baǵyndyrmaıdy?
– Bulaı basyp aıtýǵa bolmaıdy. Biz buǵan deıin Reseı, Qyrǵyzstan, Ózbekstanmen birge jumys istedik. Eger Amerıka Qurama Shtattaryn aıtatyn bolsaq, onda aǵylshyn tilin bilý kerek bolady. Al aınalamyzdaǵy memleketterdi aıtar bolsaq, obraz kelip tursa, kastıngke shaqyryp, irikteıdi. Ózim Ózbekstannyń «Baron-2», «Úsh qaharman» atty fılmderine tústim. Sol sıaqty jumysty baǵalap kóredi, unap jatsa shaqyrady. TMD elderindegi ahýal uqsas. Tek Reseıde jaǵdaı jaqsy. Shetelge tanylý úshin bilgir mamandarmen birlesip atqaratyn aýqymdy jumys kerek.
– Sheteldik prokatqa qazaq kınolary nelikten shyqpaıdy?
– Negizi sheteldikterdi qyzyqtyrý úshin sheteldik tanymal akterlerdi otandyq kınokartınalarǵa qosý kerek. Sebebi sheteldik óz akterin tanyp kınoteatrlarǵa barady. Sonda ǵana Qazaqstan men syrt elderde prokat jasalady.
Hollywood akterleri dúnıe júzine tanymal. Olar kez kelgen kınoǵa tússe de, kórermen kóredi. Óıtkeni, onyń ataǵy jer jaryp tur. Bizde sol shetelge tanylý jaǵynan myqty emes. Ortalyq Azıada sonyń ishinde adam sany 36 mıllıondy quraıtyn Ózbekstanda kınotearlarǵa kórermen kóp kelmeıdi. Buryn ala shapandy aǵaıyn kınoǵa kóp barǵan desedi. Al Qyrǵyzstanda halyq az bolsa da kórermenniń qyzyǵýshylyǵy basym. Sondaı núansty túıtkilder bar. Sonymen birge, sol eldiń mentalıtetine qatysty dúnıelerdi engizý kerek. Sonda ǵana tartymdy dúnıe shyǵyp, halyqty qyzyqtyrady.
– Óner adamynyń otbasyn saqtaýy qıyn desedi. Sizdińshe solaı ma?
– Bul nárseni joqqa shyǵara almaımyz. Ár óner adamy bundaı jaǵdaıatty basynan keshiredi. Qazir otbasymda úsh balam bar. Buryn ónerge boıdaq kezde ýaqyttyń – 80%-yn arnaı alsaq, búginde januıaly bolǵan soń – 30–40% ǵana kóńil bólemiz. Bul arada óner men otbasyn qatar ustaý kerek bolady. Ózim balaly bolýdy kóp armandaǵannan keıin, ákelik baqyt pen jaýapkershilikti sezingim keldi. Úılenip, balaly bolǵan soń, ýaqytymnyń biraz bóligin bala-shaǵama arnaımyn. Olaı bolatyny, bala kezimde ózime sol nárse jetpedi. Sondyqtan kóńilimdegi bos qýysty toltyraıyn deımin, uldarymmen oınap, úıge kóńil bólip júrmin. Dese de, árkimniń óz tańdaýy bar. Kınoǵa, akterlikke, júrgizýshilikke qatysty jumystardy ýaqytyly aıaqtap, januıama asyǵyp turamyn. Osylaı jumys pen úıdiń arasyndaǵy qarbalasta ári qyzyqty kezeńderde júrip jatyrmyz.
Qazir bir túıtkildi másele oryn alǵan. Almaty sıaqty iri qalalarda qazaqtyń balalary qazaqsha sóıleı bermeıdi. Ata-anasymen de oryssha sóılesedi. Tek qana áke-sheshesi qazaqsha tildesýi múmkin, alaıda bala tili oryssha shyqqany qynjyltady. Buǵan áser etýshi faktor – ǵalamtor. Barsha kontent oryssha. Sol sebepten, balalar orys tiline beıimdelip barady. Bul – durys emes! Kez kelgen ata-ana mindetti túrde balalaryna qazaqshany úıretýi kerek. Búgin ony eskermeı, úıretpese erteń kesh bolady. Eseıgende ol bala qazaqsha úırenedi degenge senbeımin. Erjetkende turmyspen aralasyp júrip ýaqyt ta bolmaıdy, qazaqsha kerek emes degen oı paıda bolady. Sondyqtan bala kezden qazaqsha sóıleýge beıimdeý qajet. Bizdiń otbasymyzda mindetti túrde qazaqsha sóıleýge talap qoıylady. Apasy, anasy jáne men ákesi balalarmen qazaqsha sóıleımiz. Megapolıste ómir súrgen soń, orys tilin qoǵamdyq ortadan, smartfonnan-aq úırenip alady.
– Otbasynda qazaqtyń jigitteri anasy men áıeliniń arasyndaǵy túrli jaǵdaıattarda qalyp qoıady. Muny qalaı retteýge bolady?
– Qazaq halqynda «ár úıdiń syry basqa» deıdi. Otbasynda túrli oqıǵa bolady. Árkimniń óziniń kóńil kúıi, tárbıesi bar. Bul arada naqty kesip aıtý qıyn. Er adam - anasy men kelinsheginiń arasyn jalǵaýshy kópir. Ortaq mámile kerek. Bir másele týyndap qalsa, ózara sóılesip sheshýge tyrysqan jón bolar. Ana – úlken kisi. Qatty sóılep qalsań, kótere almaı, renjip qalýy múmkin. Sondaı shaqta kóp nársege mán bermeýge tyrysý kerek shyǵar. Meılinshe, otbasymen birge ýaqyt ótkizip, qýanyshty sátterdi ornatýǵa tyrysqan abzal. Bul jerde naqty metodıka bar dep aıta almaımyn.
– Ónerge kelip ne kórip, ne túıdińiz?
– Óner jolyna 25 jasymda kelip, kózim ashyldy dep aıta alamyn. Buǵan deıin kim bolarymdy bilmedim. Qandaı mamandyq ıesi bolý kerektigin túsinbedim. Áıteýir balalyq shaqta anamyz uryspasyn dep mektepti 4 pen 5-ke oqýǵa tyrystyq. Odan keıin ýnıversıtetke grantqa túsýdi kózdedik. Sondaı oımen áreket etkenimiz bar. Eń negizgisi, bala kezden tańdaýǵa kómektesý kerek sıqáty. Balanyń qabiletin, yntasyn, ıkemin eskerý qajet. Osylaısha balany baǵyttaǵan abzal. Eger akter bolatynymdy erterek túsingende, mektep kezden belsendi bolatyn edim, kóńildi tapqyrlar keshterine qatysyp, shyǵarmashylyqty pysyqtap ashar edim. Degenmen, qazirgi jaǵdaıǵa da kópten kóp shúkirshilik etemin!
Ónerde uqqanym – aldyn ala kim bolatynyńdy túsiný kerek eken. Sol nárse saǵan unaýy kerek. Al óziń unatqan salany qushtarlyqpen jaqsy kórseń, nátıje shyǵady. Sonda ǵana óz isińde tabysqa jetesiń.