Қали СӘРСЕНБАЙ: «Қыңыр емес, қоңыр газет жасадық»

«ALMATY AQSHAMY» – 35

– Қали Қошқарұлы, сіз, «Ал­маты ақшамының» тарихында үшінші бас редакторсыз. Сізге дейін басылымға басшылық ет­кен азаматтар арамызда жоқ. (Арда азаматтардың иманы са­ламат болсын). Сондықтан «Ақ­шамның» шежіресін шерту жауапкершілігі сізге жүктеліп отыр. Кезінде өзіңіз он бес жыл­дан астам уақыт басқарған «Ал­маты ақшамы» газетінің жарық көргеніне, міне, 35 жыл толу қарсаңында сізбен сұхбаттасу­дың сәті түсті. Әңгіменің әлқис­сасын басылымның шежіресі­нен бастасаңыз.

– Тоталитарлық тәртіптің жіпсіген шағында жылт еткен сәу­ледей болып «Ақшамның» жарық көруі керемет жаңалық болды. Дегенмен, бұл басылымның жа­рыққа шығуы оңайға соққан жоқ. Қылышынан қан тамған кеңестік дәуір Алматыдай аймаңдай қалаға қазақ тілінде газет шығаруды қа­жет қылмады. Сексенінші жылдың орта шенінде жасанды түрдегі қайта құрулар ескі қоғамның іріп-шіріп бара жатқанын аңғартқан­дай.

Ежелден еркіндік сүйгіш қазақ қоғамы іштен тынып жатқан шақ бұл. Ұлт рухының жоғалмағанды­ғын дүниені дүр сілкінткен 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі дә­лелдеп берді. «Айдаһарды кескіле­сең де, кесірткедей қауқары бар» демекші, қанды шеңгел қаншама басып-жаншыса да, қазақ рухын өлтіре алмады. Өлгеніміз тірілген­дей, арыстарымыздың ақталуына, салтымыздың сақталуына мұзда жанған алаудай қаһарман ұл-қыз­дарымыздың азатсүйгіштігі дем берді. Жаңалықтың жаршысындай қалалық басылымның жарық кө­руіне де алдымен осы Желтоқсан жаңғырығы әсер етті деп білемін.

– Ақжарылған ақындар да қоғамның мұңын мұңдап, Алма­тыда қазақ тіліндегі қалалық газет керектігін тілге тиек еткен деседі...

– 1987 жылдың шамасында, белгілі айтыс ақындары Әселхан Қалыбекова мен Әзімқұл Жанқұ­лиев арасында болған өнер сайы­сында сол кездегі астанамыз – Ал­матыда қазақ тілінде шығатын газеттің жоқтығы өлеңмен өрілді. От ауыз, орақ тілді айтыскерлердің жыр шумақтары қоғамға әжептәуір ой салды, білем. Дегенмен, тоталитарлық қоғамның әлі де ті­ресіп тұрған шағы. Газеттің жа­рыққа шығуына қарсылық аз бол­ған жоқ.

Қазақ тілінде газет шығару оңайға соқпады. Компартияға арқа сүйеген өз ішімізден шыққан «жаулар» да жалаңдап шықты. Тіпті, газет атауына қатысты пікір қайшылығы туған шақ. Не деген­мен, кеңестік дәуір кезі, «Ақшам» атауын діни ұғым, ескілікті көксеу деп күпінгендер болды. Бұған сол шақта Ташкенде, Бакуде «ақшам» сөзімен сабақтас қалалық кешкі газеттердің шығатыны алға тар­тылды. Осының бәрін Өз-ағаң, Өзбекәлі Жәнібеков бастап, қазақ­тың зиялы қауымы қолдап, газет жарыққа шықты.

Газет алғашқыда бірер жыл «Вечерняя Алма-Ата» газетінің қосымшасы ретінде шықты да, ұзамай өз алдына шаңырақ кө­терді. «Алматы ақшамы» «Вечер­каның» қосымшасы ретінде шық­қан шақта осы газеттің редакторы Максим Сәрсенов болатын. Ис­ламғали Бейсебаев ағамыз редак­тордың орынбасары лауазымында жүрді. Қосымша болса-дағы га­зетті алғаш шығарушы жігіттердің еңбегі ересен-тін.

Сағынтып жеткен газетте олар күн-түн демей еңбек етіп, жан­кештілікпен басылымды аяғынан тік тұрғызды, таралымын арттыру­ға күш салды. Жалын жігер жур­налист қыз-жігіттер «Алматы ақ­шамының» ел көлемінде таралуына үлес қосып, таралымын арттырды. Кейін газеттің бас ре­дакторлығын Ерғали Сағат ағамыз қолына алды. Бұл кезде басылым аударма сипаттан біржола айыры­лып, бұрынғыдан гөрі белсенді әрекетке көшіп, оқырман санын көбейте түскен.

– «Ақшамға» келгендегі ұс­танған бағытыңыз қандай бол­ды?

– Сол кездегі оппозициялық басылым санатындағы «Жас Алаш­тан» «Ақшамға» келдім. Бұл – 2005 жылғы 23 ақпан болатын. Оған дейін жастар басылымында бас редактордың бірінші орынбасары қызметін атқарғанмын. Алғашын­да біртүрлі қарағандар болды. Ол кезде «Жас Алаш» таралымы ар­тып, атынан ат үркетін кез-тін. Келе сала, жұмысты жапыра істеп, жандандырып кеттім десем, жал­ғандық болар. Өзім де бір кезде корректорлықтан, секретариат жұмысынан бастаған адаммын. Бірталай басылымда тілші, аға тілші, бөлім меңгерушісі, бас ре­дактордың орынбасары болғаным бар.

– «Жас Алаштың» ұстахана­сынан шыққанбыз» деген тәмсілді жиі еске аласыз. Сол басылымда басшылықта да бол­дыңыз. Өзіңіз де талай шәкіртті баулыдыңыз емес пе?

– Былайғы жұрт бұл газетті «әкімдіктің газеті» десе де, басы­лымның өз бағыт-бағдарын анық­тап алу қажет болды. «Әкімдіктің газеті» деген ұғым бер жағы, қар­жыландыруы бар, тапсырмасы болмай тұрмайды. Оның бәрі түсінікті нәрсе. Бірақ осындай га­зетті де жайнатып, жасандырып, қыңыр емес, қоңыр газет жасауға болатынына да көзім жетті. Ол үшін аянбай еңбек ету керек.

Журналистика – өнер. Бұл ма­мандықтың қыр-сырын жетік мең­геру керек. Сол себептен, жаныма жанкешті жұмыс істейтін журна­листерді жинадық. Басылымда бұрыннан істейтін қыз-жігіттер де болды. Газеттің интеллектуалды деңгейін қалыптастыру мен үшін маңызды еді. Жұмыста басылымда қалыптасқан дәстүрлі сабақтас­тыққа мән бердік. Аға буынның бай тәжірибесін пайдаландық. Бұл буын орта буын, жас буынмен қа­тар жүріп, жұмысын өрбітті.

Жеңіс Шыныбеков, Сәрсенбек Бекмұратұлы, Өтеш Қырғызбай, Өмірзақ Мұқай, Әшірбек Аман­гелді, Ермек Зәңгіров, Нұрғали Ораз, Нұржамал Байсақал сынды тәжірибелі аға буынның орта, жас буынға шығармашылық әсері мол болды ғой деп ойлаймын. Оған қоса, сан алуан тақырыпта жаза­тын қаншама авторларды тарттық. Қаламақы төлеу жағы да біршама реттелгендей болды. Соның арқа­сында жеткен жетістігіміз де жа­ман болған жоқ. Оқырман іздеп жүріп оқитын сан түрлі жанрдағы материалдардың молайғаны да осындай дәстүрлі сабақтастық­тың, жан-жақты қам-қаре­кетіміздің нәтижесі.

– Ұмытпасам, 2004 жылы болуы керек, аракідік «Алматы­ның 150 жылдығы» аталып, жымын білдірмей, жиын өткізу болып тұрғаны есте. Сонда деймін-ау...

– Бұл өзі негізінен В.Храпу­новтан басталған әңгіме. Алматы­ның тарихын Верный қамалынан бастау бұл кісінің оң жамбасына дөп келгендей. Тіпті, «әй-шәй жоқ» тапсырмасын орындауға бейіл тарихшылардан топ құрғаны мәлім болды. Соған қарағанда, осы шаруаны өзінше тиянақтағы­сы келген болуы керек. Сол тарих­шылардың қорытындысымен Мемлекет басшысына арнайы хат та дайындалған.

Міне, осы тұста еліміздің ҰҒА Тарих және этнология институты­ның директоры, тарих ғылымы­ның докторы, профессор Мәмбет Қойгелдиев атойлап шықпағанда, кім біліпті не боларын. Мынадай сорақыға шыдамаған танымал та­рихшы Қойгелдиев өз атынан Мемлекет басшысына жеделхат жолдады. Президент Мемлекеттік хатшы Иманғали Тасмағамбетовке мұның ақ-қарасын анықтауға тап­сырады. Содан 150 жылдықты өткізбеуге нүкте қойылды. Қысқа­сы, бұл жөнінде «Храпуновтың қалпағын қайырып жіберген ға­лым» атты мақаламда жан-жақты айтқанмын.

– Осы кезде газеттің маңдай­шасындағы «Мың жасаған ша­һардың шамшырағы» ұрансөзін жаздырғаныңыз есімде.

– Басылымға басшылыққа келісімен бұл мәселе мені қатты толғантты. Тарихшы-ғалымдарға, археологтарға ұсыныс жасап, тіке­лей жұмыс істеуге көштік. Га­зеттің әр нөмірінде «Мың жасаған шаһар» айдарымен материалдар беріліп отырды. Алматының мың­жылдығына қатысты сан мәрте халықаралық жиын өтті. Нәти­жесінде Алматының мыңжылды­ғы ЮНЕСКО аясында бекітілді. Бүгінде бұл шаруаға титтей болса да үлесіміздің болғанын мақтан көреміз.

– Басылымдағы ел назарын аударар жобаларды тарқата айт­саңыз.

– Басқаны былай қойғанда, «Алматыны басқарғандар» жоба­сы жөнінде қысқа айтайын. Тілші­лерді арнайы рұқсатпен қаладағы мұрағаттарға жіберіп, біржолата бұл жұмысқа ден қойдық. Бұл қала дегеннің өзі қайнаған тіршіліктің ортасы. Қала мәдениеті деген ұғым бар. Тарихын тереңге тарт­қан бұл шаһар, шыны керек, от пен судың ортасында тұр. Жаратқан­ның өзі «сақтанғанды сақтайды» дегендей, қауіп-қатерді алдын ал­маса болмайды. «Бұл қала ұйықта­майтын қала» деп те жігіттер жаз­ды. Шыны сол, «Алматыны басқарғандар» жәй ғана хроноло­гиялық тізбе емес, мұнда қаланың даму тарихы, шаһарды басқарған­дардың портреті бар. Сонау Павел Зенков заманынан бастап қаланы басқарғандарды түгендедік. Бұл кісі – Верныйды аралап жүріп өздігінен «Орысша-қазақша сөздік» жасаған адам. Мұны да мұрағаттан тауып, жарияладық. Әрине, түрлі жобалар жүзеге асты, оқырманнан қолдау тапты. Ол әңгіменің бәрін айтып отырсақ, бір сұхбаттың аясына сыймайды.

– Журналистің от пен оқтың ортасында жүретіні де бар. «Ақ­шамда» Алматыны басқарған Заманбек Нұрқаділовпен сұхбат­тың орны бөлек болды. Тіпті, сұхбат газетке басылуға шақ қалғанда ол кісі кенеттен жұм­бақ жағдайда көз жұмды ғой...

– Өкініштісі, ол кісі бұл сұх­батты оқи алмады. Сұхбат атышу­лы қала мэрі қайтыс болғаннан кейін араға бірнеше апта салып шықты. Газеттің түгел таралымы сатылып кетті. Міне, оқылымды материал деген осы.

– Сіз еркін ойды жақсы кө­ресіз. Еркіндікті шектеу дегенді қалай түсінесіз?

– Әкімшіліктің газеті – «Ақ­шамға» еркін ойлы басылымнан келгенімді айттым ғой. Еркін ой деген ойыңа келгенді айту емес. Шығармашылық еркіндікті айтып отырмын. «Ақшамда» шығарма­шылық еркіндігім шектелген жоқ. Газеттің ұстанған позициясынан бөлек, шығармашылыққа да еркіндік бердік. Соның арқасында элиталық, интеллектуалдық дең­гей қалыптасты. Бастысы, оқыр­ман тұрақталды. Газетке оқырман жинаудың сан түрлі тәсілі бар. Шыны керк, біз де түрлі тәсілге бардық.

– Мәслихат депутаты ретінде газеттің таралымын арттыруға мүмкіндік тапқан боларсыз?

– Үш рет, 5, 6, 7-шақырылым­да Мәслихат депутаты болдым. Алматының Алатау ауданы бо­йынша. Онда қаймағы бұзылма­ған қазақы ауылдар бар. Басылым оқырманының басым бөлігі де солар ғой.

– Әріптестеріңіз сізді әзіл-шыны аралас «басылымды бас­қарып жүріп әкімдіктің тілін, оқырманның ойын тапқан» десті. Осыған не деріңіз бар?

– Қандай жетістік болса да, еңбегімізбен жеттік деп білемін. Атақ пен абырой бағасын еңбек­пен алады. Әкімдіктің тілін тапты дедің, демек, бұл белгілі бір дең­гейде биліктің газетпен санасқа­нының көрінісі. Бұған бір мысал, Тасмағамбетов пен Есімовтің «Ақ­шамды» аудан әкімдеріне, құры­лым басшыларына үлгі еткен кезі аз емес. Жетістікке жеткеніміз еселі еңбектің, шынайы шығарма­шылықтың арқасы. Жалғыз ағаш – орман емес, жетістікке ұжыммен бірге жеттік. Әрістес­теріме айтар алғысым шексіз.

– «Ақшамның» тұрақты ай­дарлары жайлы жұрт жиі айта­ды.

– Кезінде «Тұлғатану», «Алаш­тың айымдары», «Алматының айымдары», «Өнер-өмір» «Біздің қаланың тұрғындары», «Тазарғың келсе, театрға бар», «Есімде бәрі», «Сағындым, Алматымды» айдар­ларымен талай материал жарық көрді. «Тазарғың келсе, театрға бар» айдарымен қазақ өнерінің корифейлері Сәбит Оразбаевтың естеліктері, Асанәлі Әшімовтің күнделігі, театр қайраткерлері Есмұхан Обаевпен сұхбат, Әшір­бек Сығаевтың өнер тақырыбын­дағы мақалалары жазылды. Айта кетерлігі, осы жазбалар кейін кі­тапқа айналды. Өнердің өмір­шеңдігі осыдан көрінер. Оқырман осы тұлғалардың жазғандарын, айтқандарын іздеп жүріп оқитын. «Тұлғатану» айдарымен шыққан мақалалардың ешбірі елеусіз қал­ған емес. Ең бастысы, баспасөзді бөспесөзге айналдырмауды ойла­дық.

– Сіз, газет шығаруды өнер ретінде бағалайтын сияқтысыз?

– Біз барша жетістікке мақсат­ты түрде жұмыс істеудің нәти­жесінде жеттік. Расында, газет шығару – өнер. Ал бас редактор бас режиссер тәрізді. Газетті шы­ғарудың өзі бір спектакль қойған­мен бірдей.

– Өзіңіздің сүйікті «Ақша­мыңызға» тілегіңізді білдіре кетсеңіз.

– Мереке құтты болсын! Әріп­тестеріме «Дендерің сау болып, шығармашылықтарың шарықтай берсін!» дегеннен басқа айтарым жоқ.

Сұхбаттасқан Айнабай МӘДИ.