ТАЯУ ШЫҒЫСТАҒЫ ОЙЫН КАРТАСЫ
Қазіргі жаһандық жағдай державалар арасындағы өзара бәсекелес іс-қимылдарға орай қалыптастып жатыр. Сондықтан сарапшылар ірі державалардың түрлі аймақтардағы іс-әрекеттерін салыстыра бағалауға тырысады. Айталық, АҚШ пен Қытай арасындағы лидерлік бәсекелестік Үнді- Тынық мұхит аймағында қызу жүріп жатыр. Әлемнің өзге геосаяси аймақтарында да екі елдің қадамдары осыған ұқсас қалыппен өрбуде. Айталық, Қытай Орта Шығыста өзінің стратегиялық белсенділігін арттырып, Құрама Штаттардың аймақтағы одақтастарын өзіне тартуда.
Құрама Штаттардың Орта және Таяу Шығыстағы стратегиясы көпке таныс. Аймақтағы Израиль, Сауд Арабиясы және Парсы шығанағындағы бірқатар араб елдерімен одақтастық, жақын серіктестік қарым-қатынас орнатқан. Бұл арқылы аймақта Иранның ықпал-күшінің кеңеюіне және өзге де стратегиялық бәсекелестерінің аймақтағы қадамдарына өнімді тосқауыл қойып келген. Ұзақ жыл Ауғанстанда, Ирак пен Сирия жерінде әскери күш ұстап тұрғандықтан, Орта-Таяу Шығыс және Оңтүстік Азия басты ойыншы ретінде мойындалды. Тіпті, белгілі деңгейде Орта Азияға да ықпал-күшін арттырып келді.
Дегенмен, соңғы кездері жағдай өзгере бастады. Қытайдың арта түскен экономикалық, әскери және саяси ықпалын Үнді-Тынық мұхит аймағында тежеп қалу үшін Құрама Штаттардың назары о сы аймаққа шоғырланды. Әрі айтарлықтай нәтижеге қол жеткізді. Бірақ бұл Вашингтонның Орта-Таяу Шығысқа салған назарын әлсіреткендей болды. Бейжің бұны өзіне тиімді пайдалануға тырысып жатқандай. Соңғы уақытта аймақтағы ықпалын күрт жоғарылатты. Былтыр жыл соңында Қытай төрағасы Ши Жінпің (Си Цзиньпин) Таяу Шығыс елдеріне сапарлай барды. Сол тұста америкалық сарапшылар бұл тарихи сапардың нәтижесін төмен болады деп шамалаған еді. Алайда, қазір біз Қытайдың Орта және Таяу Шығыстағы ықпалының айтарлықтай өскенін аңғарамыз.
Наурызда Қытай Сауд Арабиясы мен Иран арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға араағайындық жасады. Эр-Рияд пен Теһран (Тегеран) ортасында дипломатиялық қатынас жанданды. Ұзақ жылдан бері Вашингтон суниттік және шиттік бағыттағы осы екі ислам елінің діни, мәдени және тарихи қайшылығын өзінің аймақтағы мүддесіне оңды пайдалануға тырысып келген. Бейжің болса аймақтағы ықпалды екі мемлекеттің ортасында дәнекер рөлін сомдап, өзін аймақта бейбітшілікті және тұрақтылықты қорғаушы тарап ретінде көрсетті. Тиісінше, бұл сарапшылар жағынан дипломатиялық ұтқыр қадам ретінде де бағаланған.
Ал маусымның бас шенінде Палестина басшысы Махмуд Аббас Қытайға ресми сапармен барды. Тараптар бірқатар келісімдерге қол қойды. Аббас бұл сапарында Қытайдың Шыңжаңдағы мұсылмандарға бағытта-
ған саясатын қолдайтынын жеткізіп, кейбір ақпарат құралдарының сынына да тап болған. Бірақ Қытай–Палестина қарым-қатынасы өзінше жаңа деңгейге көтерілді. Тиісінше, бұл да Бейжіңнің Таяу Шығыста өсіп жатқан ықпалының бір парасы болып танылды.
Енді міне, Қытай мен Израиль арасы да жақындай түседі деген болжамдар ортаға шықты. Жақында ғана Израиль жұртының премьер-министрі Биньямин Нетаньяху Қытайға мемлекеттік сапармен барады деген хабар тарады. Сапардың нақты уақыты әлі анық емес, дегенмен бұл АҚШ–Қытай арасындағы бәсеке тұсында тың жаңалық болды. Себебі, еврейдің мемлекет басшысы дәстүрлі түрде алғашқы шетелдік сапарын Америка Құрама Штаттарынан бастайтын. Бірер жылдық үзілістен кейін үкімет басына қайта оралған Нетаньяху билігі сот реформасы және Батыс Шериядағы елдімекендерді кеңейту сияқты бірқатар мәселелерде ауыр сынның астында қалды. Оған қарсы оппозиция ел тарихындағы ең ауқымды қарсылық шараларын да ұйымдастырды. Әсіреоңшыл деп бағаланған Нетаньяху билігі елдегі демократия мен адам құқығын кері шегіндірді дейтін ішкі-сыртқы айыптарды да арқалады. Міне, сондықтан да ол билікке қайта оралғанына көп болса да әлі Құрама Штаттарға шақырылған жоқ.
Израиль – АҚШ-тың Таяу Шығыстағы басты одақтастарының бірі. Аймақта Вашингтон мен Тель-Авивтің іс-қимылдары терең үйлестірілген. Ұзақ уақыттан бері Құрама Штаттар адам құқығы, демократиялық принциптеріне қарамастан, Израильдің Палестина жерін отарлауына және палестиналықтарға қарсы қатаң саясатына көз жұма қарады. Сәйкесінше, Израиль мемлекеті АҚШ-тың аймақтағы мүддесінің алға ілгерілеуіне зор көмек етіп келген. Соған қарамастан соңғы жылдары бақылаушылар АҚШ пен Израиль қарым-қатынасының нашарлап бара жатқанын айтып келеді. Байден наурыз айында Нетаньяху саясатын сынаған емеуріндегі мәлімдеме жасап, екі ел қатынасы салқындап қалғанын мойындағандай болған. Оған жауап берген еврей әріптесі: «Израиль – егеменді мемлекет. Оның саясаты оның достарын қамтыған сыртқы күштердің ықпалына орай құрылмайды», – деген.
Бұндай жағдайда Нетаньяху шетелдік сапарында ат басын Құрама Штаттардан бұрын Қытайға бұратын болса, бұның өзгеше тарихи символдық мәні болмақ. Ол дегеніміз, қытай–еврей қатынасының жаңа тарихи парағы ашылды дегенді білдіреді. АҚШ өз одақтастарын Қытайға қарсы бірігуге шақырып жатқанда, Бейжің алдына келе қалған мұндай орайды қолдан жібермесі анық. Бұның бәрі де АҚШ пен Тель-Авивтің алшақтай түскенін растай түседі. Бұған Нетаньяху билігінің адам құқығы және өзге де мәселелерге байланысты Құрама Штаттармен қарама-қайшылықтарға жол беруі негізгі себеп ретінде көрсетіледі. Алайда, мәселенің жоғарыда біз келтіргендей түпкілікті себебі де бар. Бір сөзбен айтқанда, Құрама Штаттар Орта және Таяу Шығыстағы белсенділігін әлсіретті.